پیامدهای شکاف دیجیتالی بین اساتید معارف اسلامی و دانشجویان (قسمت3)

قسمت اول

قسمت دوم

قسمت سوم

قسمت چهارم

قسمت پنجم

قسمت ششم (آخرین قسمت)

5. فضای مجازی و انسان شبکه مند

1 ـ فضای مجازی، فضایی است که امروزه بر بستر اینترنت و عمدتاً با بهره­گیری از ابزارهای ارتباطی و اطلاع­رسانی برای اطلاع رسانی و ایجاد ارتباط ایجاد شده است.

2 ـ شبکه­های اجتماعی امروزه از جمله مهمترین مصادیق و عرصه­های تجلی فضای مجازی در کشور ما است. البته در کشورهای دیگر هم هست ولی کشور ما به دلایل مختلفی، شبکه­های اجتماعی جایگاه بیشتری دارند.

3 ـ انسان امروز، موجود شبکه­مند تعریف شده است.درتعریف سنتی از انسان که در منطق داشتیم گفته می­شد: انسان، حیوان ناطق است؛ اما امروزه گفته می­شود: انسان، حیوان شبکه­مند است ـ اگر بخواهیم با قیاس آن تعریف سنتی گفته باشیم ـ یعنی: انسانی که زندگی او، فکر و اندیشه­ی او و هویتش کم­کم با فضای مجازی تعریف می­شود و لذا به مرور زمان کسیکه با این فضای مجازی آشنا نباشد و در این فضا نباشد آن هویّت انسانی به معنای جدید امروزی خودش را از دست می­دهد.با آمدن فنآوری­های جدید اين شبکه مندي به شکل جدي تري رخ مي نمايد. به عنوان مثال، اینترنت اشیاء که فرآیندی است که شروع شده و در کشورهای دیگر بیشتر است و در کشو ما قدم جدّی برنداشته شده است، امّا سالهای آینده ما هم درگیر آن می­شویم. اینترنت أشیاء همانطوری که از آن اسم پیداست، یعنی این که همه­ی وسایل زندگی شما به اینترنت وصل می­شود. تا امروز در زندگی اطرافمان لپ تاپ، تبلت وگوشی­های همراه و کامپیوتر و نهایتاً دوربین­های مدار بسته­ به اینترنت وصل هستند اما فرآیندی که با اینترنت اشیاء شروع شده است این است که درب خانه، یخچال، ماشین لباسشویی، و حتي اتاق خواب ما به اینترنت متصل می­شود. انسانی که حتی رختخواب و تختخواب و ظرف آشپزخانه­ی خانه­ی او به اینترنت وصل است و در آن فضا زندگی می­کند، چنین فردی بدون فضای مجازی تعریف خود را از دست می­دهد. این داستانِ وضعیّتِ انسانِ امروز است و هرچقدر جلوتر می­رود شدّت بیشتری پیدا می­کند و بیشتر می­شود.

4 ـ این شبکه­های فضای مجازی که میلیون­ها عضو دارد هر روز کارکردهای جدید پیدا می­کنند.میزان حجم اطلاعات تبادل شده در شبکه­های اجتماعی آنقدر زیاد است که آن را فقط بر مقیاس ثانیه می­سنجند. در هر ثانیه در شبکه­های اجتماعی چند صد میلیارد پیام ردّ و بدل می­شود. دانشجویی که سر کلاس معارف حاضر می­شود، با یک گوشی کوچک و با خطّ اینترنت به میلیاردها پیامی که هر لحظه تبادل می­شود دسترسی پیدا می­کند. این پیام­ها از هر جهت بر روی فکر و ذهن و زندگی او تأثیر می­گذارد.

6. دانشجویان و فضای مجازی

در این بخش بررسی می­کنیم که جايگاه دانشجویان در فضای مجازی چیست و چه وضعیتی دارند. اجمالاً می­توان گفت:

1 ـ دانشجویان از جمله مهم­ترین و موثرترین گروه­های فعال در فضای مجازی و به ویژه شبکه­های اجتماعی هستند.

2 ـ تولید و توزیع محتواهای علمی و غیرعلمی، ارتباط با دیگران، سرگرمی و وقت­گذرانی، بحث وگفتگو، کسب خبر، فعالیت­های اقتصادی و مشارکت در تلاش­های جمعی از جمله فعالیت­های آنان در این شبکه­ها است.کارهایی که انجام می­دهند از جمله تولید و توزیع محتوا از قبیل عکس، فیلم ونوشته است که گاهی صبغه­ی علمی دارد و گاهی هم بحث­های غیرعلمی است، گاهی طنز و شوخی است و گاهی جدّی است. بخشی نیز سرگرمی ووقت گذرانی است، بخشی بحث‌ و گفتگو در موضوعات مختلف است.دانشجوی ما وقتی در فضای مجازی است این سنخ کارها را انجام می­دهد.

3 ـ دانشجویان درفضای مجازی با موضوعات، مسائل و دیدگاه­های مختلف و متنوعی آشنا می­شوند که به طور مستقیم یا غیرمستقیم بر بینش، منش و کنش دینی آنان تأثیرات مثبت یا منفی دارد.البته بعضی از اين بحث‌ها در کتاب­ها نیست، ولی وقتی دانشجو وارد فضای مجازی می­شود ده­ها کانال و گروه هست که شبانه­روز سوال و شبهه مطرح می­کنند و دیدگاه­های مختلف را می‌گویند که منِ استاد ممکن است به آنها دسترسی نداشته باشم اما دانشجو دسترسی دارد. بعضی از این کانال­ها که مثلاً نگاه انتقادی به مسائل اسلامی و دینی دارند ممکن است پنجاه هزار، صدهزار و بیشتر عضو داشته باشد، اینها تازه کسانی هستند که عضو شده­اند و متصل هستند والّا کسانی که مروری مراجعه می­کنند قطعاً بیشتر هستند و قابل شمارش نیست. من به عنوان یک استاد معارف اگر این ماجرا، این تأثیرات و این اطلاعات را نداشته باشم وندانم که چه سنخ محتواهایی در اختیار دانشجوی من قرار می­گیرد نمی­توانمنسبت به پیامدها و تأثیرات آن موضع درستي بگیرم.

7. فضای مجازی، عصر جدید و مسائل جدید

فضای مجازی همانطوری که عصر جدید و انسان جدیدی ایجاد کرده است، مسایل و موضوعات جدیدی هم ایجاد کرده است. برخي از این مسائل و موضوعات جدید هستند و قبلاً مطرح نبوده است مثل ماشین­های هوشمند که این موضوع تا قبل از این فنآوری­های اطلاعات وجود نداشت و در پرتو این فنآوری­ها است که بحث ربات­ها و ماشین­های هوشمند بیشتر شده است.      بعضی موضوعات هم هست که قبلاً بوده ولی فنآوری اطلاعات موجب بازنگری آنها شده است مثل بحث حریم خصوصی. بحث حریم خصوصی در طول تاریخ وجود داشته­ است و در منابع دینی ما هم هست. فضای مجازی امروز این بحثِ حریم خصوصی را پررنگ­تر کرده است. اگر تا بیست سال قبل حریم خصوصی این بود که عکس­های خانوادگی افراد در دسترس 5 تا 10 نفر قرار می­گرفت یا اطلاعات مربوط به هر فردی در روستا یا محلّه او منتشر می‌شد اما امروزه به راحتی می­تواند در دسترس میلیون­ها نفر قرار بگیرد. لذا بحث حریم خصوصی جدّی­تر می­شود و با آمدن فنآوری­های جدید هم این بحث مهم­تر می­شود.

خلاصه این که فضای مجازی با ایجاد عصر جدید، مسایل جدید را هم پدید آورده است:

1 ـ فاوا و فضای مجازی موجب شکل­گیری موضوعات و مسایل جدید (از قبیل ماشین­های هوشمند) یا بازنگری در موضوعات پیشین شده است (مانند مسأله حریم خصوصی)

2 ـ این موضوعات از جهاتِ مختلف ( اخلاقی، فلسفی، جامعه شناختی، روان­شناختی، سیاسی، اقتصادی، امنیتی و فرهنگی) و از منظر دینی و غیردینی قابل بررسی است.طبیعتاً نگاه اساتید معارف جنبه­ی اخلاقی، فرهنگی، سیاسی و فلسفی است و ناظر به نگاه دینی است.

3 ـ یکی از مباحث جدید مرتبط با فضای مجازی، مسأله شکاف دیجیتالی است که در ادامه درباره آن توضيحات بيشتري ارائه مي شود.

8. تعریف شکاف دیجیتالی

چند تعریف برای شکاف دیجیتالی (Digital Gap/Divide)ارائه شده است که به یکی دو تا از آنها دراینجا اشاره می­شود.

1 ـ تعریف اول: منظور از شکاف دیجیتالی، دسترسی نابرابر کشورهای مختلف به سخت­افزارها و نرم­افزارهای مربوط به فاوا و فنآوری دیجیتال است.وقتی گفته می­شود بین دو جامعه یا دو کشور شکاف دیجیتالی هست که یک جامعه­ای یا کشوری مثل آمریکا، فرانسه و... انواع فنآوری­های جدید را دارند ولی یک کشور افریقایی اینها را ندارد. اینجا گفته می­شود بین این کشور آفریقایی و بین آن کشور اروپایی یا آمریکایی یک نوع شکاف دیجیتالی وجود دارد؛ چون میزان دسترسی آنها به فنآوری­های ارتباطی یا فاوا و امثال اینها بیشتر است و آن دیگری کمتر است. این یک شکاف غنی و فقیر بوده و هست که از نظر اقتصادی درباره­ی کشورها مطرح می­شود، در دوره­ی جدید در فضای مجازی مطرح می­شود.

2 ـ تعریف دوم: نابرابری افراد یک جامعه از جهت آگاهی­ و آشنایی با مهارت­های لازم برای استفاده از فنآوری­های دیجیتالی و فضای مجازی شکاف دیجیتالی نام دارد.در یک جامعه مثل جامعه­ی ما می­گوییم شکاف دیجیتالی بین دو طبقه وجود دارد مثلاً بین والدين و فرزندان از این جهت که فرزندان بهتر از پدر و مادرها می‌توانند با فضای مجازی کار کنند.وقتی دو نفر یا دو طیف از نظر میزان آگاهی و مهارت­های استفاده از فضای مجازی فاصله­ی زیادی داشته باشند می­گویند بین اینها یک نوع شکاف دیجیتالی وجود دارد. بیشتر این تعریف دوم است که به بحث ما مربوط می­شود.

3 ـ شکاف دیجیتالی طبق تعریف دوم می­تواند از جهت طرفین شکاف، چند قسم داشته باشد:

الف) شکاف بین والدین و فرزندان که گاهی به شکاف دیجیتالی بین نسلی تعبیر می‌شود.

ب) شکاف بین مدیران نهادهای حاکمیتی و مردم

ج) شکاف بین اساتید و دانشجویان

هریک از موارد فوق امکان هم­پوشانی هم دارند، یعنی ممکن است من هم مدیر یک نهاد حاکمیتی باشم و هم استاد دانشگاه و از هر دو جهت هم با دانشجو و هم فرزند خود این فاصله را داشته باشم.

9. نشانه­های شکاف دیجیتالی

این شکاف دیجیتالی دارای نشانه­هایی است که در این بحث از دو جهت معرفتی و مهارتی به بخشی از این نشانه­ها اشاره می­شود:

1 ـ نشانه­های معرفتی شکاف دیجیتالی

عدم آگاهی اساتید از:

الف) کارکردهای درست و نادرست فضای مجازی: استاد معارفی که کارکردها را نشناسد درواقع ممکن است از دانشجوی خود عقب­تر باشد.

ب) نوع فعالیت­های دانشجویان در شبکه­های اجتماعی: استادی که نداند فعالیت مخاطبان خودش در شبکه­های اجتماعی و فضای مجازی چیست در واقع در فقر دیجیتال قرار دارد.

ج) علل گرایش دانشجویان به فضای مجازی: چرا دانشجویان به فضای مجازی و به خصوص شبکه­های اجتماعی تا این حدّ اقبال نشان می­دهند؟ اگر این نکته را ندانیم، نمی­توانیم برخورد و عکس­العمل مناسبی هم داشته باشیم.

د) ارتباطات و مناسبات حاکم بر حضور دانشجویان در فضای مجازي: گاهی نمی­دانیم در فضای مجازی چه خبر است و چه اتفاقاتی می­افتد. گاهی مشاهده می­شود استاد معارف یا فرد روحانی می­گوید که من اصلاً عضو این شبکه­ها نیستم و یا این که اصلاً از اینترنت استفاده نمی­کنم و به این نوع رفتار خود هم افتخار می­کند. اين اشتباه است؛ چون یک روحانی، یک مبلغ دین و یک استاد معارف قرار است دیگران را راهنمایی کند و این راهنمایی مستلزم این استکه از دیگران چند قدم جلوتر باشد. اگر فرد روزنامه نخواند، در شبکه­ها هم گشت و گذار نداشته باشد چگونه می­خواهد بامخاطب خود در ارتباط باشد و حرفی بزند که او بفهمد و آن بحث زیست ـ جهانی را بشناسد؟ لذا استادی که این آگاهی‌ها را داشته باشد دچار فقر دیجیتال و فقر اطلاعات دیجیتال است و با مخاطب خودش فاصله دارد.

2 ـ نشانه­های مهارتی شکاف دیجیتالی

در حوزه­ی نشانه­های مهارتی شکاف دیجیتالی بین دانشجو واستاد، یک سری تفاوت­هایی در زمینه آشنایی اساتید معارف با دانشجویان در مورد مهارت­­هایی نظیر موارد ذیل وجود دارد:

الف) تأسیس و مدیریت گروه و کانال در شبکه­های اجتماعی: به عنوان مثال: دانشجو می­تواند گروه و کانال در شبکه­های اجتماعی درست کند ولی استاد چنین مهارتی را ندارد.

ب) ارسال و دریافت اطلاعات از طریق ایمیل یا شبکه­های اجتماعی

ج) جستجو و یافتن منابع علمی در اینترنت: دانشجو می­تواند در اینترنت جستجو کند و منابع و مطالب مورد استفاده­ی خود را پیدا کند، کتاب یا مقاله دانلود کند. ولی استاد این توانایی را ندارد. یکی از پیامدهایش این است که در پایان ترم، دانشجو مقاله را از اینترنت کپی می­کند و به عنوان تکلیف به استاد می­دهد و استاد ممکن است متوجه کپی بودن آن نشود.

د) ارتباط صوتی و تصویری با دیگران: دانشجو می­تواند ارتباط صوتی و تصویری از طریق فضای مجازی با دیگران داشته باشد ولی ممکن است استاد این توانمندی را نداشته باشد.

هـ) مدیریت سایت و وبلاگ و توزیع محتوای در آنها

و) نصب و اجرای نرم­افزار: دانشجو می­تواند انواع نرم­افزارها را سریعاً شناسایی کند، دانلود کند یا بخرد و نصب کند و با آن کار کند ولی استاد نمی­تواند.

ز) مشارکت در نشست­های علمی از طریق وبینار و ویدئو کنفرانس: دانشجو می­تواند از طریق فضای مجازی و امکانات خیلی خوبی که در سال­های اخیر اضافه شده مثل وبینارها یا ویدئوکنفرانس­ها، از همین مکانی که در آن قرار دارد با آن طرف دنیا ارتباط بگیرد و در نشست یا کنفرانس آنجا شرکت کند یا در داخل کشور خودش نیز به همین ترتیب؛ در حالیکه استاد اصلاً نمی­داند که وبینار یعنی چه. (وبینار فناوری است که اخیراً در کشور ما هم این امکان فراهم شده که از طریق اینترنت در همایش­های علمی شرکت می­کنند. برنامه­ای است که از طریق آن وارد می­شوند و مانند کسانی که درجلسه نشسته­اند اگر سوال باشد ارایه می‌کنند و استاد جواب می‌دهد)

ح) تدریس غیر حضوری و الکترونیکی: استاد اگر نتواند تدریس غیرحضوری از طریق فضای مجازی یا تدریس الکترونیکی (E Learning) داشته باشد توفیق چندانی ندارند.

ط) تایپ و تکثیر

ی) برگزاری آزمون از طریق فضای مجازی

اینها مواردی از شکاف دیجیتالی در حوزه­ی مهارتی است که بین اساتید و دانشجویان می­تواند به وجود بیاید.اما این که این شکاف و فاصله­ها چه پیامدهایی دارد و چه کاری باید کرد،در جلسه دیگر پی خواهیم گرفت.

ادامه دارد