💢آسیب شناسی اخلاق پژوهی فناوری اطلاعات در جامعه ما. قسمت اول: ورود دیرهنگام و ناکافی

✅مشاهده فعالیت های علمی و پژوهشی افراد و نهادهای حوزوی و دانشگاهی و غیر آنها در زمینه اخلاق فناوری اطلاعات گرچه موجب امیدواری است ولی به باور نگارنده، از ضعف ها و آسیب هایی در رنج است که باید به طور جدی برای آنها چاره اندیشی شود. از این رو ضمن تقدیر از تلاش های انجام شده، در چند قسمت به برخی از مهم ترین ضعف های کارنامه اخفاپژوهی در کشورمان اشاره می‌شود:

✅مشکل اول: ورود دیرهنگام و ناکافی
در حالی که انتظار می‌رود افراد و موسسات علمی و پژوهشی در جامعه ما، اعم از حوزوی و دانشگاهی، پیش از ورود کاربران به فضای مجازی و به طور خاص شبکه های اجتماعی، به این فناوری ها توجه کرده و فرصت ها و آسیب های اخلاقی آنها را شناسایی و کاربران را در این زمینه راهنمایی کنند، اما نگاهی به سیر و سامانه کارنامه اخلاق پژوهی فناوری اطلاعات در کشورمان بیان گر آن است که، متاسفانه، در این زمینه «به موقع» و «به اندازه» کار نشده است.

موید این مدعا این که، به رغم گذشت بیش از سه دهه از دسترسی شهروندان به فضای مجازی و حضور میلیونی و رو به گسترش آنها در شبکه های اجتماعی:
🔹 1. با وجود این همه پژوهشگر و پژوهشگاه حوزوی و دانشگاهی در زمینه اخلاق، تعداد کسانی که به طور «تخصصی» و «مداوم» درباره اخلاق فناوری اطلاعات کار کنند، نه در حد «فیلسوف» اخلاق فناوری اطلاعات بلکه در حد یک «محقق» جدی و تمام وقت، به اندازه انگشتان یک دست هم نیست. به همین خاطر همواره دانشجویان برای انتخاب استاد راهنما و مشاور برای پایان نامه های مربوط به این عرصه، مجلات برای ارزیابی مقالات، و موسسات برای انجام پژوهش، یا ارایه و نقد نشست های علمی در این زمینه با کمبود نیرو مواجه اند، و در نتیجه مجبور می‌شوند از کسانی استفاده کنند که یا اصلا در این زمینه اطلاعات تخصصی ندارند، یا اطلاعات شان بسیار کلی و عمومی است. مشخص است که نتیجه چنین پژوهش ها و نشست ها و کرسی هایی چه می‌شود.

🔹 2. ده ها موضوع و مسئله اخلاقی درباره فضای مجازی و فناوری های نوین وجود دارد که درباره آنها حتی یک یادداشت چند صفحه ای هم نوشته نشده است؛ چه برسد به مقاله و کتاب و پایان نامه.

🔹 3. تعداد کتاب هایی که مسائل اخلاقی مربوط به فناوری ها را به طور جدی و تخصصی و متناسب با آموزه های دینی و ارزش های اخلاقی و فرهنگ ملی ما بررسی کرده باشند شاید به سی عنوان هم نرسد.

🔹 4. هنوز یک مجله یا چند سایت تخصصی قوی درباره اخلاق فناوری اطلاعات در جامعه ما وجود ندارد. هرچند مجلاتی چون «اخلاق در علوم و فناوری» یا «پژوهش نامه اخلاق» گه گاه در این زمینه مقالاتی داشته اند یا مجله «اخلاق»، وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی اصفهان، ویژه نامه ای در این زمینه منتشر کرده است.

🔹 5. هنوز یک پژوهشکده یا پژوهشگاه که به طور تخصصی در زمینه اخلاق فناوری اطلاعات کار کند وجود ندارد. این در حالی است که در برخی کشورها گاه برای یک موضوع مشخص، مثل مسوولیت اخلاقی ربات ها، پژوهشکده های تخصصی راه اندازی شده است.

🔹 6. هنوز در مجامع علمی ما رشته خاص اخلاق فناوری اطلاعات، به ویژه در سطح دکتری یا درس خارج حوزه های علمیه، راه اندازی نشده است؛ هرچند در این زمینه گاه به طور مقطعی دروسی ارایه شده است.

🔻با توجه به آنچه گفته شد، همه افراد، موسسات و نهادهایی که دغدغه اخلاق در فضای مجازی و استفاده درست از این فضا را دارند، پیش از هرکار، ابتدا بررسی کنند که در این باره آیا به وظایف خود عمل کرده اند. با بهره گیری از آیه 15 سوره اسراء («وَ مَا کُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّى نَبْعَثَ رَسُولاً») می‌توان گفت: ابتدا باید با کار ایجابی و تبیینی حجت را بر مرتبطان فضای مجازی تمام کرد آن گاه آنان را به خاطر استفاده غیراخلاقی از این فضا سرزنش نمود.

✍️حسینعلی رحمتی

24 آذر 1401
@harahmati