💢 نامه ای به رئیس جمهور عصرِ هوش مصنوعی

💢 نامه ای به رئیس جمهور عصرِ هوش مصنوعی

✍🏼حسینعلی رحمتی

تا چند روز دیگر رئیس جمهور بعدی ایران انتخاب خواهد شد. از این رو چند نکته را از منظر ارتباط با فناوری اطلاعات و سویه های اخلاقی آن در قالب یک نامه به ایشان تقدیم می‌کنم:

🔹رئیس جمهور محترم
باسلام، انتخاب شما را تبریک گفته و به عنوان کسی که چندین سال است در زمینه مسائل و موضوعات اخلاقی فناوری اطلاعات به تدریس و تحقیق و تامل اشتغال داشته و طبیعتا جامعه امروز ایران را از این منظر مورد مطالعه و توجه قرار داده، نکات زیر را به محضرتان تقدیم می¬کنم. امیدوارم مفید واقع شود.

🔻1. جامعه امروز ایران، به ویژه نسل جوان (و حتی نوجوان) آن مثل دیگر جوامع، شدیدا وابسته و دل بسته فضای مجازی و اخیرا هوش مصنوعی شده است، به گونه ای که اگر این نسل را «نسلِ شبکه مند» بنامیم اغراق نکرده ایم. نگاهی به دو سه دهه گذشته نشان می‌دهد که هر چه جلوتر آمده ایم ژرفا و پهنای این وابستگی بیشتر شده؛ و طبیعتا در سال های ریاست جمهوری حضرتعالی بیشتر هم خواهد شد. برای این نسل (شاید برخلاف نسل بزرگترهای شان) این فناوری ها صرفا «ابزار»ی برای ارتباط نیست، بلکه فراتر از آن، «فضا»یی است برای زندگی، کسب و کار، شکل دادن نظام مراوداتی و ارتباطاتی، هویت یابی، آگاهی از / و دلبستگی به هنجارهای جدید و به چالش کشیدن هنجارهایی که نهادهای سنتی مثل دولت و خانواده ترویج می‌کنند. شما به عنوان بالاترین مدیر اجرایی کشور اگر ابعاد، زوایا، مبانی و منطق و علل و زمینه های گرایش روزافزون این نسل به فضای مجازی را به درستی فهم نکنید طبیعتا در ایجاد ارتباط و همدلی و همگامی با نسل جوان که بخش قابل ملاحظه ای از شهروندان هستند با چالش مواجه خواهید شد.

]🔻2. از آن جا که نسل جدید، فضای مجازی را به عنوان زیست جهان و «خانه وجود» ‌خود انتخاب کرده طبیعتا نسبت به سیاست ها و برنامه های مربوط به این فضا که حضرتعالی در تدوین یا اجرای آن نقش دارید، به ویژه مواردی که مربوط به دسترسی یا عدم دسترسی به این فضاست، حساسیت مضاعفی دارد. در نتیجه حتی اگر همه برنامه ها و سیاستگذاری های شما در این زمینه کاملا هم درست باشد تا وقتی که با این نسل به یک «زبان و فهم مشترک» نرسید نباید انتظار پذیرش از سوی آنها را داشته باشید. میزان وقت و سرمایه ای که این نسل برای دور زدن سیاست های مربوط به فیلترینگ هزینه می‌کند گواهی بر این مدعاست. بنابراین، در سیاست گذاری ها و برنامه ریزی های خود درباره فضای مجازی سعی کنید موضوع را «از چشم این نسل» هم ببینید و آنها را در هر مرحله مشارکت دهید.

🔻3. تجربه چند دهه گذشته نشان داده تا وقتی مسئله «اقناع»‌ و «اعتماد» بین شهروند-کاربران فضای مجازی با نهادهای حاکمیتیِ مرتبط با این فضا حل نشود، هرگونه سیاست گذاری و برنامه ریزی در این زمینه نه تنها به نتیجه مطلوب نمی‌رسد، که حتی ممکن است موجب افزایش بدبینی و اصطکاک بین طرفین شود. طبیعی است که نتیجه چنین وضعیتی عدم رضایت طرفین، متضرر شدن کل جامعه، و ناتوانی دولت در رسیدن به اهداف خود است.

🔻4. بدیهی است که فضای مجازی و هوش مصنوعی درکنار مزایای فراوان و غیرقابل انکار خود، بستری برای چالش های اخلاقی، فرهنگی، سیاسی و امنیتی نیز هست. شیفتگی به یکی و چشم بستن از دیگری، چه از سوی کاربران باشد چه از سوی مدیران، مانع از یک نگاه «منصفانه» و «واقع بینانه» و در نتیجه، سیاستگذاری درست و برنامه ریزیِ قابل اجرا می‌شود. طبیعتا ممکن است جامعه مدیران، که عمدتا جزو نسل بزرگترها هستند، و جامعه کاربران، که بخش عمده ای از آنان جوانان و نوجوانان هستند، درباره اصل این کارکرد دوگانه اخلاقی یا مفاهیم و مصادیق آن، همچنین روش مواجهه با آنها با یکدیگر اختلاف نظر داشته باشند. پیشنهاد می‌شود حضرتعالی نگذارید این اختلافات تبدیل به استخوان لای زخم شود، بلکه پا پیش بگذارید و با راه اندازی یک «گفت وگو»ی دوطرفه که مبتنی بر ادراک و احترام و اعتماد متقابل باشد به حل یا کاهش شکاف ایجاد شده مدد رسانید. در این زمینه بهره گرفتن از گروه های مرجع و واسطه که مورد پذیرش طرفین باشد می‌تواند به شما کمک فراوان نماید. رسانه های رسمی و غیررسمی و از جمله خود فضای مجازی هم می‌توانند بستر شکل گیری و اطلاع رسانی در این زمینه باشند.

🔻5. هرچند تغییر و تحولات بین نسلی همواره وجود داشته ولی امروزه به مدد عواملی از جمله فضای مجازی هم فاصله زمانی آن کاهش یافته هم عمق و نفوذ آن بیشتر شده است. با نگاهی به اطراف مان متوجه می‌شویم که بچه های امروز حتی با بچه های پنج یا هفت سال قبل هم تفاوت کرده اند. این تفاوت فقط در ظواهری چون شیوه حرف زدن و خوراک و پوشاک نیست. تفاوت نگرش نسل پدران (که مدیران جامعه هم جزو آنان هستند) و نسل فرزندان (که کاربران عمده فضای مجازی هستند) نسبت به فناوری اطلاعات منجر به نوعی «شکاف دیجیتالی بین نسلی» می‌شود و اگر برایش چاره اندیشی نشود به فاصله ارزشی و اخلاقی بین نسلی هم منجر می‌شود (که تا اندازه ای هم شده است). این وضعیت می‌تواند برنامه های شما را در حوزه فاوا به چالش بکشد. از این رو بهتر است به عنوان رئیس قوه مجریه از امکانات و موقعیت هایی که دارید (و البته با کمک دیگر قوا و نهادها) برای ترمیم این شکاف اقدام کنید. لازمه این کار آن است که اولا این فاصله نسلی و فناورانه و تحولات فرهنگی و هنجاری و اجتماعی ناشی از آن را به عنوان یک واقعیت بپذیرید و سپس با بهره گیری از افراد صاحب نظر و دل سوز و زمان شناس برای تحلیل و یافتن راهکار برای آنها قدم بردارید. در جامعه ای با مختصات دینی، فرهنگی و اجتماعی کشور عزیزمان ایران، این موضوع ابعاد و زوایای گوناگون و به تبع آن پیامدهای فراوانی دارد که توجه به آن را ضروری می‌نماید.

🔻6. تربیت اخلاقی جامعه شاید وظیفه اولیه و ذاتی قوه مجریه نباشد ولی عمکرد کلی این قوه و حتی گفتار و رفتار مدیران آن تاثیرات اخلاقی خوب یا بد خود را در جامعه خواهد داشت (به ویژه که در ذیل یک جامعه دینی و نظام اسلامی تعریف می‌شود). از این رو پیشنهاد می‌شود هنگام تدوین هرگونه سیاست و برنامه در ارتباط با فضای مجازی و فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی حتما یک «پیوست اخلاقی» برای آن تعریف کنید و پیامدهای خوب و بد اخلاقی آن را از هر جهت مورد مداقه و بررسی قرار دهید.

🔻7. جامعه امروز ما، به تبع جامعه جهانی، کم وبیش در حال گذر از دوران فضای مجازی به معنای متعارف آن، و ورود به «عصر هوش مصنوعی» است. همان طور که تجربه دو سه سال اخیر نشان داده استفاده از فناوری های مبتنی بر هوش مصنوعی به سرعت در کشورمان در حال گسترش است و بی تردید در دوره ریاست جمهوری شما هم این روند ادامه خواهد یافت. کشورهای دیگر با فهم این عصر جدید، در زمینه هوش مصنوعی سرمایه گذاری های مادی و معنوی فراوانی کرده اند. در کشور ما هم خوشبختانه کارهای ارزشمندی شروع شده است ولی کافی نیست. از این رو از حضرتعالی انتظار می‌رود ضمن تفطن به شروع این دوران جدید و با عطف توجه به چند دهه آینده، متناسب با اهمیت و ضرورت آن سیاست گذاری ها، برنامه ریزی ها و سرمایه گذاری های لازم را داشته باشید و افراد و نهادهای دولتی و غیردولتی فعال در این عرصه را یاری کنید. بخشی از این کار باید ناظر به زمینه سازی برای تحقیق و پژوهش درباره چالش های اخلاقی هوش مصنوعی و چگونگی آموزش و ایمن سازی جامعه در برابر آن باشد.

🟢8. در پایان برای شما در مسوولیت خطیری که بر عهده گرفته اید آرزوی توفیق می‌کنم و امید چنان دارم که جامعه ما از نظر فعالیت های نظری و تقیدات عملی به اخلاق فناوری اطلاعات سرآمد و الگوی دیگر کشورها شود.

حسینعلی رحمتی

6 تیر 1403