.png)
(2).jpg)
به گزارش خبرنگار خبرگزاری حوزه، درباره هوش مصنوعی و فناوری‌های مبتنی بر آن موضوعات فراوانی از منظر فقهی، فلسفی، اخلاقی، کلامی، سیاسی و مانند آن هست که بایستی مورد بررسی قرار گیرد. ولی در اینجا به این فناوری‌ها از منظر اخلاقی نگریسته می‌شود. یکی از موضوعاتی که در این زمینه باید بررسی شود نسبت اخلاق و هوش مصنوعی است. در ذیل آن هم موضوعات دیگری چون کارکرد اخلاقی هوش مصنوعی مطرح می‌شود.
در خصوص نسبت اخلاق با هوش مصنوعی با حجت الاسلام والمسلمین حسینعلی رحمتی مدرس و محقق اخلاق فناوری اطلاعات، دارای دکتری فلسفه اخلاق از دانشگاه قم، عضو هیئت علمی و مدیر گروه اخلاق کاربردی، معاون پژوهشکده اخلاق و روانشناسی اسلامی پژوهشگاه قرآن و حدیث و مولف کتاب‌هایی چون «تزاحم اخلاقی در شبکه های اجتماعی» و «مأخذ شناسی اخلاق فناوری اطلاعات و ارتباطات» به گفت وگو پرداختیم.
مشروح این گفت وگو را در ادامه بخوانید.
نسبت هوش مصنوعی با اخلاق چیست؟
هوش مصنوعی و فناوری‌های مبتنی بر آن از منظر اخلاقی یک نوع کارکرد دوگانه دارد؛ همانگونه که در نظریه کارکرد دوگانه اخلاقی در فلسفه اخلاق مطرح است هر یک از فناوری‌های هوش مصنوعی از نظر اخلاقی مجموعه‌ای از مزایا و کارکردهای مثبت و مجموعه‌ای از تهدیدها و چالش‌ها و کارکردها دارد.
اگر کسی فقط هوش مصنوعی را از جنبه منفی آن نگاه کند یا فقط به جنبه های خوب و مثبت آن توجه کند نمی‌تواند یک تأمل و تحقیق واقع‌بینانه درباره اخلاق هوش مصنوعی داشته باشد. نتیجه نگاه تک بعدی به هوش مصنوعی این است که فرد به نتایج نادرستی می‌رسد، چون نگاه اولیه درست و واقع‌بینانه نبوده و خروجی آن هم نادرست و غیرواقع‌بینانه خواهد شد. نتیجه سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی بر اساس یافته‌های غیردقیق یا نادرست در حوزه هوش مصنوعی این است که مردم به‌خصوص نسل جوان سیاست‌ها و راهکارها را نمی‌پذیرد و با آن همدلی، همفکری و همراهی لازم را نخواهند داشت. لذا قبل از هر کاری باید بررسی اخلاقی هوش مصنوعی از منظر کارکرد دوگانه انجام شود.
آیا اخلاق و به طور خاص اخلاق اسلامی با هوش مصنوعی نسبتی دارد؟
ما معتقدیم آموزه های اخلاقی به طور کلی و آموزه های اخلاق اسلامی به طور خاص در مراحل مختلف طراحی و توسعه یا سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی و استفاده از هوش مصنوعی کاربرد دارد؛ البته این یک ادعای کلان است و بایستی توسط محققان و اخلاق پژوهان به طور جزئی و مصداقی مورد بررسی قرار گیرد. اما درحال حاضر در حد یک ادعای کلی معتقدیم که آموزه‌های اخلاقی دینی ما برای همه این مراحل قابل استفاده است.
اخلاق اسلامی چه کاربردهایی در هوش مصنوعی دارد؟
اخلاق به طور کلی و اخلاق اسلامی به طور خاص کمک‌های مختلفی می‌تواند به همه ذی‌نفعان هوش مصنوعی داشته باشد که موارد زیر برخی از مهمترین آنهاست:
نخست کارکرد آموزه‌های اخلاق اسلامی این است که می‌تواند به مشخص کردن حد و مرز اخلاقی توسعه هوش مصنوعی کمک کند. درحال حاضر یک چالش و دغدغه بزرگ درباره هوش مصنوعی این است که ما از نظر اخلاقی تا کجا و تا چه اندازه مجاز هستیم هوش مصنوعی را توسعه دهیم؟ به خاطر چالش‌ها و مشکلات و مسائل و پیامدهایی که دارد امروزه شرکت‌های بزرگ فناوری و چهره‌های شاخص هوش مصنوعی در این زمینه احساس خطر کرده‌اند و به دنبال این هستند که چارچوب و ضوابطی را برای حد معقول و قابل دفاع توسعه هوش مصنوعی مشخص کنند. در این زمینه اخلاق‌مداران می‌توانند ضوابط و اصولی را مشخص کنند و به کمک قانون گذاران و سیاست مداران بروند.
ما هم لازم است از منظر اخلاق اسلامی بتوانیم در این فرایند مشارکت داشته باشیم. لذا این مباحث باید ابتدا در مراکزی مثل حوزه‌های علمیه و نهادهای دینی مطرح شود و سپس در مجامع جهانی مطرح شود. برای این کار بایستی باید چالش‌های اخلاقی مربوط به هوش مصنوعی مشخص شود و سپس با مراجعه به کتاب و سنت و با بهره‌گیری از آموزه‌هایی چون «حفظ کرامت انسان» این حد ومرزها مشخص شود. مثلا گفته شود که هوش مصنوعی باید تا جایی توسعه داده شود که خروجی آن کرامت انسانی باشد و این اصل را مخدوش نکند.
آموزه اسلامی دیگر «حفظ محیط زیست» است. براساس آن، هوش مصنوعی باید تا جایی توسعه یابد که به محیط زیست گیاهی و جانوری و آب و هوا آسیب وارد نکند. پس یکی از جاهایی که اخلاق اسلامی می‌تواند به کمک هوش مصنوعی بیاید در بحث مشخص کردن حد و مرز توسعه هوش مصنوعی است.
دومین کارکرد اخلاق به خصوص اخلاق دینی برای هوش مصنوعی، ایجاد الزام و «انگیزش اخلاقی» در همه ذی‌نفعان هوش مصنوعی است؛ یعنی مجموعه‌ای از افراد مانند طراحان سخت‌افزار و نرم‌افزار، مدیران توسعه، کاربران و سیاست‌گذاران مرتبط با هوش مصنوعی. البته باید توجه داشت که تدوین چارچوب و اصول اخلاقی به تنهایی کافی نیست بلکه لازم است افراد انگیزه عمل به این چارچوب‌ها را هم داشته باشند. اخلاق دینی می‌تواند ایجاد انگیزه کند؛ آن هم با اهرم‌هایی که نگاه غیردینی فاقد آن است. مثلا دین فراتر از دنیا، نگاه اخروی هم به هم فعالیت‌های بشری، که فعالیت‌های مربوط به هوش مصنوعی هم جزیی از آن است، دارد؛ و این کار را با ظرفیت‌هایی که در آموزه‌های دینی درباره عذاب و عقاب یا پاداش اخروی انجام می‌دهد.
سومین کارکرد اخلاق برای هوش مصنوعی در باب تعیین «وظایف اخلاقی» است. مجموعه‌ای از افراد و نهادها از کاربران عادی تا توسعه دهندگان، کدنویسان، سیاست‌گذاران درباره هوش مصنوعی وظیفه دارند و هر یک از آنها به عنوان فاعل اخلاقی، وظایفی بر عهده دارند و باید اصول اخلاقی متعددی را مراعات کنند. مثلا هنگام طراحی یک روبات باید یک سری اصول اخلاقی مراعات شود لذا تعیین و تدوین وظایف در اینجا بسیار مهم است. دانش اخلاق و از جمله اخلاق اسلامی، درباره این وظایف می‌تواند به کمک اخلاق‌پژوهان هوش مصنوعی بیاید.
چهارمین کاربرد اخلاق برای هوش مصنوعی کمک به تدوین «کدهای اخلاقی» است. اصول اخلاقی کلی و عام است و برای همه رشته‌ها و حوزه‌های زندگی انسان کاربرد دارد. مثلا احترام به حریم خصوصی، امانتداری، صداقت و پرهیز از فریبکاری از جمله این اصول است و مختص هوش مصنوعی نیست. ولی برای این که این اصول در هر شته و زمینه‌ای کاربردی شود بایستی برای هرکدام کدهای اخلاقی خاص نوشته شود که در اینجا دستورات اخلاقی و آموزه‌های دینی می‌تواند کمک‌رسان باشد.
پنجمین کارکرد اخلاق اسلامی در حوزه هوش مصنوعی کمک به «هدف‌گذاری طراحی و توسعه» آن است. یعنی کمک به تبیین این که به عنوان مثال هنگام طراحی یک ماشین هوشمند چه اهداف و نکاتی باید در نظر گرفته شود. البته این هدف‌گذاری‌ها به سه دست کلان، متوسط و پایین دستی قابلت تقسیم است، که در جای خود باید به تفصیل بررسی شود.
در مواجهه با چالش‌های اخلاقی هوش مصنوعی چه باید کرد؟
در مواجهه با چالش‌ها، تهدیدات یا مشکلات اخلاقی هوش مصنوعی یک فرایند چند مرحله‌ای باید طی شود.
مرحله اول شناسایی چالش‌ها و مشکلات و ایجاد یک بانک سوالات و موضوعات و مسائل اخلاقی مربوط به هوش مصنوعی است.
در مرحله دوم تجزیه و تحلیل این چالش‌ها باید انجام شود؛ به این معنا که عوامل ایجاد کننده این چالش‌ها و پیامدهای اخلاقی و تربیتی آنها مشخص شود.
مرحله سوم تعیین راهکار است؛ در این مرحله باید مشخص شود به منظور برطرف شدن یا ایجاد نشدن یا به کمترین حد رسیدن چالش‌ها چه اقداماتی باید انجام شود.
و بالاخره مرحله آخر، رساندن یافته های پژوهشی و راهکارها به دست جامعه هدف است. اگر سه مرحله قبلی به خوبی انجام شود ولی نتیجه آن به جامعه هدف نرسد کار به نتیجه لازم خود نرسیده است. البته در این زمینه باید مخاطبان یا جامعه هدف از لحاظ سنی، تحصیلی، شغلی مسئولیت اجتماعی و سیاسی و مانند آن تفکیک شوند و برای هر یک از آنها یک بسته یا پکیج آموزشی خاص طراحی و اجرا شود.
هوش مصنوعی و فناوری‌های مبتنی بر هوش مصنوعی از منظر اخلاقی چه چالش‌هایی را به دنبال دارد؟
در پاسخ به این سوال باید مجموعه‌ای از چالش‌ها و مسائل اخلاقی را بیان کرد که در این فرصت کوتاه فقط به چند مورد آن اشاره می‌شود. اما قبل از آن باید خاطرنشان کرد که کار شناسایی مسائل و چالش‌های اخلاقی هوش مصنوعی باید به صورت برنامه‌ریزی شده، علمی، جمعی و مداوم انجام شود، زیرا هوش مصنوعی هر روز موضوع و مسئله جدیدی را ایجاد می‌کند. به عنوان مثال، درحال حاضر ربات‌های هوشمندی طراحی شده که از نظر صورت، حرکات و سکنات بسیار شبیه انسان است که این می‌تواند چندین سوال و مسئله اخلاقی را به وجود بیاورد. همچنین استفاده از هوش مصنوعی در جنگ و در ریز پردازنده‌های جنگی مجموعه‌ای از سوالات را به وجود می‌آورد و اینکه هوش مصنوعی و ماشین‌های هوشمند تا چه اندازه‌ای می‌توانند مستقل از انسان عمل کنند مجموعه‌ای از سوالات را به دنبال خواهد داشت. بنابراین، چالش‌شناسی باید یک فرایند مداوم و روز به روز باشد. به هرحال، مجموعه‌ای متعدد و متکثر از مسائل و چالش‌های اخلاقی مربوط به هوش مصنوعی مطرح است که در اینجا فقط به عنوان نمونه به چند مورد از این‌ها اشاره می‌شود:
1. «نقض حریم خصوصی» یکی از چالش‌ها است. مثلا این بحث مطرح می‌شود که چت بات‌ها یا دیگر ماشین‌های هوشمند چگونه ممکن است به اطلاعات شخصی ما دسترسی پیدا کنند و این را در اختیار دیگران قرار دهند. اخیرا پلتفرم‌های اجتماعی مانند اینستاگرام و امثال آن با استفاده از هوش مصنوعی علائق، تمایلات و اطلاعات افراد را جمع‌آوری، پردازش و بر اساس آن محتواهایی را پیشنهاد می‌کنند که خود این ممکن است به نوعی نقض حریم خصوصی کاربر باشد، چرا که هوش مصنوعی می‌تواند بداند من به چه عکس، فیلم‌ها و موضوعاتی علاقه دارم، محل زندگی من کجاست، و چه ساعت‌هایی از شبانه‌روز وارد فضای مجازی می‌شوم. مجموعه این‌ها می‌تواند زندگی فردی، خانوادگی، اجتماعی و شغلی کاربر را به خطر بیاندازد و از طرفی هوش مصنوعی می‌تواند با سوءاستفاده از آنها موجب فریب کاربرد و جهت‌دهی به علائق او شود.
2. چالش دیگر «نقض مالکیت مادی و معنوی» است. با استفاده از هوش مصنوعی به راحتی می‌توان مجموعه ای از اقدامات از قبیل تالیف کتاب، ترجمه، طراحی پوستر، تولید موسیقی، فیلم و شعر داشت که ممکن است ماشین های پردازش اطلاعات اولیه خود را از آثار دیگران به دست آورند و در اختیار کاربر قرار دهند.
3. چالش دیگر «مشاوره های نادرست» است. امروز چت بات‌ها به نوعی تبدیل به مشاور برای افراد در زمینه‌های مختلف شده‌اند و این امکان هست که به او پاسخ های نادرست یا جهت دار بدهند. در اینجا هم سوالات متعددی مطرح می‌شود. مثلا اگر بر اساس پاسخ های نادرست چت بات، سلامتی کاربر به خطر افتاد یا از نظر مالی و اقتصادی متضرر شد، یا از نظر شخصیتی، عقیدتی و اخلاقی یک انسان ناسالم شد مسئولیت این کار با کیست؟
4. چالش دیگر استفاده از هوش مصنوعی برای «جاسوسی» از کشورها و حمله به زیرساخت‌های آن در بحث جنگ‌ها و مواردی از این قبیل است.
5. چالش دیگر «جعل و فریبکاری» است. فضای هوش مصنوعی امکان این را فراهم کرده که شما به روش‌های مختلف محتوای صوتی یا تصویری را تولید کنید که وجود واقعی ندارد و آن را به عنوان حقیقت به مخاطبان ارائه کنید. به عنوان مثال هوش مصنوعی با در اختیار داشتن تصویر چهره یک نفر می‌تواند فیلمی از آن تهیه نماید و افرادی که اطلاعی ندارند فریب بخورند و گمان کنند که فیلم واقعی است و یا با نوشتن کتاب برای افراد برای آنها رزومه‌سازی کند و دیگران را فریب دهد.
6. چالش دیگر «مسئولیت اخلاقی» است. در این زمینه سوال‌هایی از این دست مطرح می‌شود که درباره ماشین‌های هوشمند و به طور کلی هوش مصنوعی از نظر اخلاقی چه کسانی مسئول و پاسخگو هستند؟ چالش جدی‌تر «مسئولیت اخلاقی ماشین‌ها» است؛ آیا اصلا ماشین‌های هوشمند مسئولیتی نسبت به کار خود دارند یا نه؟ چالش دیگر تصمیم‌گیری‌های خودکار است. اگر ماشینشرها بدون اتکا به مهندسان و برنامه‌نویسان خود تصمیم‌گیری کنند چه چالش‌ها و مسائلی می‌تواند به وجود بیاید؟
7. چالش دیگر بحث «فاعل اخلاقی» است آیا ماشین‌های هوشمند را می‌توان فاعل اخلاقی مثل انسان یا نه نامید؟ فاعل اخلاقی و تبعات و پیامدهای آن بحث بسیار جدی و مهمی است که جای بررسی مفصل دارد.
این‌ها فقط چند نمونه از چالش های اخلاقی بود که در ارتباط با هوش مصنوعی وجود دارد. البته چالش‌ها محدود به این موارد نیست و باید برای شناسایی آنها کارهای بیشتری شود.
هوش مصنوعی چه کاربردهایی در حوزه اخلاق دارد؟
بین هوش مصنوعی و اخلاق رابطه‌ای دو سویه وجود دارد. یعنی از یک سو اخلاق می‌تواند به استفاده درست از هوش مصنوعی کمک رساند، و از سوی دیگر، هوش مصنوعی هم می‌تواند برای حوزه اخلاق کاربردهایی داشته باشد که در اینجا به چند نمونه آن اشاره می‌کنیم.
اول، هوش مصنوعی می‌تواند بر روی معرفت و شناخت اخلاقی ما تاثیر بگذارد. یعنی شناخت ما را نسبت به اخلاق و دیگر مسائل تغییر دهد. به عنوان مثال، پروژه نیورالینک که اخیرا توسط ایلان ماسک راه‌اندازی شده و در حال رشد است در صدد پیوند هوش انسانی به هوش مصنوعی است؛ یعنی به نوعی در پی پیوند مغز انسان به کامپیوتر و ماشین است. این پروژه می‌تواند دستمایه یک پژوهش اخلاقی جدی شود. یکی از چالش‌های احتمالی آن که با بحث فعلی در ارتباط است این است که وقتی شما کنترل ذهنی خود را به دست کسانی چون مهندسان کامپیوتر دادید ممکن است آن فرد روی باورهای شما تاثیر بگذارد که چه کاری را خوب یا بد بدانید و این منجر به رفتار اخلاقی متفاوت شما شود.
دوم، هوش مصنوعی می‌تواند بر روی تصمیم‌گیری اخلاقی ما تاثیر بگذارد. به عنوان مثال از چت بات درباره خودکشی سوال شود که آیا بیمار لاعلاج که پزشکان از درمان او ناامید شده‌اند می‌تواند خودکشی کند یا به درمان ادامه ندهد؟ پاسخ آن بسته به اینکه داده های آن برگرفته از اخلاق دینی یا غیردینی باشد متفاوت خواهد بود. بنابراین چت بات‌ها به راحتی می‌توانند بر رفتار و تصمیم‌گیری‌های اخلاقی کاربران تاثیر بگذارند.
سوم، هوش مصنوعی می‌تواند بر روی عواطف انسانی تاثیر منفی بگذارد؛ به این صورت که با وابسته شدن روزافزون کاربران به گفت وگو با هوش مصنوعی، به مرور ارتباطات انسانی شان کمتر، وابستگی آنان به ماشین بیشتر و عواطف انسانی شان ضعیف‌تر شود و کم کم انسان‌ها از دایره روابط انسانی کاربر حذف می‌شوند.
این موارد نمونه هایی از تاثیر هوش مصنوعی بر اخلاق و مسائل اخلاقی و شخصیت اخلاقی انسان بود.
با توجه به کارکرد دوگانه اخلاقی و به ویژه چالش‌هایی که هوش مصنوعی دارد، برای مواجهه درست با آن چه باید کرد؟
برای مواجهه درست با مسائل اخلاقی هوش مصنوعی مجموعه ای از فعالیت‌ها باید انجام شود؛ نهادهای حاکمیتی، وزارت آموزش و پرورش و وزارت علوم، نهادهای متصدی اخلاق و تربیت اخلاقی و ترویج مانند حوزه‌های علمیه باید با یکدیگر همفکری، همدلی، همراهی و همکاری داشته باشند تا جامعه بتواند از مزایای هوش مصنوعی استفاده کرد و از چالش‌های اخلاقی آن در امان باشد. در این زمینه به طور خاص می‌تواند موارد زیر را پیشنهاد کرد:
1. تربیت نیروی متخصص هوش مصنوعی. باید افرادی به طور علمی، عمیق، روش‌مند و تخصصی در این زمینه فعالیت کنند و متخصص اخلاق هوش مصنوعی تربیت شوند. هرگونه فعالیت بعدی درباب اخلاق هوش مصنوعی مبتنی بر داشتن نیروهای متخصص است و بدون آن هر فعالیتی حالت سطحی و حتی مبتذل پیدا می‌کند.
2. تدوین منابع علمی. به این معنا که بایستی مجموعه‌ای از منابع اولیه و ثانویه در باب اخلاق هوش مصنوعی تهیه شود. حداقل به چهار نوع کتاب مرجع در حوزه اخلاق هوش مصنوعی نیاز است تا به عنوان منابعی برای پژوهشگران در حوزه اخلاق هوش مصنوعی به منظور تحقیق و پژوهش و تدریس باشد. این کتاب‌ها عبارتند از: منبع‌شناسی هوش مصنوعی، روش‌شناسی اخلاق هوش مصنوعی، درس نامه اخلاق هوش مصنوعی، موضوع و مسئله شناسی اخلاقی هوش مصنوعی. و البته در کنار این منابع اصلی، منابع فرعی دیگری هم باید تهیه شود.
3. طراحی و راه‌اندازی رشته تخصصی «اخلاق هوش مصنوعی» در حوزه و دانشگاه. این کار موجب تربیت نیروی متخصص اخلاق هوش مصنوعی می‌شود.
4. انتشار مجله تخصصی اخلاق هوش مصنوعی. که به تقویبت پژوهی‌های اخلاقی در این زمینه کمک می‌کند.
5. ایجاد ارتباطات بین المللی با کشورهای دیگر. جهت انتقال یافته‌های محققان کشورمان به دست دیگران، و در عین حال استفاده از تجارب و اندیشه اخلاق‌پژوهان هوش مصنوعی در کشورهای دیگر.
6. جدی گرفتن تربیت اخلاقی و سواد رسانه ای و سواد اخلاقی مرتبط با هوش مصنوعی. بایستی از مقطع ابتدایی تا سطوح عالی، همچنین همه ذی‌نفعان مرتبط با هوش مصنوعی آموزش‌های لازم را فراگیرند. بدون آموزش به جای پیشرفت حتی احتمال پسرفت در این حوزه وجود دارد. مثلا وزارت آموزش و پرورش بایستی «کارگروه یا دفتر ویژه هوش مصنوعی» را راه‌اندازی کند تا با مراکز استان‌ها در ارتباط باشند و متون و درس‌های لازم را تهیه کنند و درس اخلاق هوش مصنوعی در مقاطع مختلف تدریس شود. همچنین در مراکزی که در حوزه فنی هوش مصنوعی فعالیت می‌کنند نیز بایستی درس اخلاق هوش مصنوعی جدی گرفته شود.
7. نگاه پروسه‌ای به اخلاق هوش مصنوعی. به این معنا که برای رسیدن به نتیجه مطلوب، کارهایی که گفته شد بایستی به صورت مداوم، هدفمند، تعریف شده و سیستماتیک باشد. بحث اخلاق هوش مصنوعی و مسائل اخلاقی هوش مصنوعی باید به عنوان یک پروسه در نظر گرفته شود، نه یک پروژه مقطعی. این البته منافاتی ندارد با طراحی و اجرای برنامه های کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت درباره مسائل اخلاقی هوش مصنوعی.
نیازمند نیروهای واکنش سریع اخلاق‌پژوه در حوزه هوش مصنوعی
با توجه به حضور لحظه به لحظه هوش مصنوعی در دنیای امروز و در جامعه ما، و با توجه به مسائل اخلاقی نو به نویی که هر فناوری مبتنی بر هوش مصنوعی به دنبال دارد، انجام پژوهش‌های زودهنگام و عکس‌العمل به موقع لازم و ضروری است. و برای این کار نیازمند نوعی نیروهای واکنش سریع اخلاق پژوه درباره هوش مصنوعی در کشور هستیم. این افراد باید آن چنان آموزش دیده و آماده باشند که با ورود هر فناوری جدیدی در این حوزه بلافاصله آن را از منظر اخلاقی تجزیه و تحلیل کرده و نقاط قوت ضعف و راهکارهای لازم را ارائه نمایند تا به دست مخاطبان برسد.
و نکته آخر تاکید بر این است که مجامع علمی حوزوی و دانشگاهی ما و نهادهای مرتبط با هوش مصنوعی بایستی موضوع اخلاق هوش مصنوعی را جدی گرفته و در دستور کار خود قرار دهند. اخلاق فناوری اطلاعات به طور عام، و هوش مصنوعی به طور خاص در غرب سال‌هاست که آغاز شده است. ما در اوایل کار هستیم اما باید شروع جدی داشته باشیم، و به طور خاص از منظر اندیشه‌های اسلامی و فرهنگی ایرانی خودمان دراین زمینه تولید محتوا داشته باشیم. با وجود مراکز متعدد اخلاق پژوهی در کشورمان، و صدها محقق و مدرس اخلاق در حوزه و دانشگاه، انجام چنین کاری امکان‌پذیر است. باید توجه داشت که هوش مصنوعی با سرعت در حال فراگیر شدن است و جامعه هم منتظر پژوهش‌های اخلاقی و برنامه‌ریزی‌های ما نمی‌ماند. اگر راه را به موقع و درست نپیماییم و نیازسنجی و آینده‌پژوهی درستی نشود در این زمینه عقب می‌مانیم. امیدوارم با تلاشی که اعضای ستاد راهبری فناوری‌های هوشمند حوزه‌های علمیه و سایر دغدغه‌مندان دارند کم‌کاری که ما درباره اخلاق فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی داشتیم درباره اخلاق هوش مصنوعی تکرار نشود.
برای شما و همه کسانی که در این زمینه تلاش می‌کنند آرزوی توفیق روزافزون دارم.
.png)
.png)
.png)
.png)
.png)
.png)