🔺 کرونالوژیِ تصویرِ برساختهء رسانه ها از دین و روحانیت

...

عکس ها و تصاویر حسینعلی رحمتی

تصاوير

گالری تصاویر

ویدیوهای «بررسی اخلاقی شبکه های اجتماعی»چهارشنبه سوم خرداد ۹۶ مشاهده گالری تصاویر بیشتر

جدیدترین مقالات »

۱۳۹۸/۱۲/۲۵ یکشنبه

(0)

🔺 کرونالوژیِ تصویرِ برساختهء رسانه ها از دین و روحانیت

🔻چکیده:

جستار حاضر در صدد پاسخ به این سوال است که به رغم دیدگاه های متفاوت و گاه متضادی که از سوی روحانیون، به عنوان مبلغان دین، درباره کرونا (و موضوعاتی شبیه آن) بیان می‌شود، چرا برخی گروه ها و کانال های موجود در فضای مجازی یا شبکه های ماهواره ای فارسی زبان عمدتا سخنان کسانی را برجسته سازی رسانه ای می‌کنند که از پشتوانه منطقی و عقلی ضعیف تر، و ظرفیت تحقیر و تمسخر بالاتری برخوردار است. این در حالی است که اخلاق رسانه ای اقتضا می‌کند درباره یک موضوع، انواع دیدگاه کامل و درست بیان، و سپس مقد شود. نگارنده با بهره گیری از «مغالطه پهلوان پنبه» (Straw-man Fallacy) تلاش می‌کند یکی از دلائل یا انگیزه های چنین رفتاری را بیان کند. لازم به ذکر است که طرح بحث حاضر اولا به معنای دفاع از همه دیدگاه هایی نیست که به اسم دین مطرح می‌شود، ثانیا به معنای مخالفت با نقد دیدگاه مبلغان دینی نیست. بلکه تاکید بر این مطلب است که این کار باید با مراعات «اخلاق نقد» باشد؛ یعنی بیان دیدگاه ها بدون تحریف، همراه با تبیین دقیق مدعا، و نقد علمی ادله ارائه شده از سوی دینداران.

✅1. وقایع کروناییه این ایام در کنار مصایب و مشکلاتی که برای جامعه ما ایجاد کرد، و امیدوارم هرچه زودتر پایان یابد، در عرصه دین و دینداری مباحثی را موجب شد که به احتمال بسیار زیاد حتی پس از دفع این ویروس نیز ادامه خواهد یافت، و از این منظر شکل گیری شاخه ای از دین پژوهی که من عنوان «مطالعات دینی کرونا-محور»

(Coronalogic Religious Studies)

را برای آن پیشنهاد می‌کنم، بعید نیست (البته کرونا در این جا می‌تواند استعاره ای از حوادث طبیعی یا غیر طبیعی فراگیر باشد، نه صرفا یک ویروس خاص که در چند ماه اخیر منتشر شده است). یکی از موضوعاتی که در این عرصه باید بررسی شود نوع نگرش رسانه های غیررسمی، و به طور خاص شبکه های اجتماعی و ماهواره های فارسی زبان، به ویروس کرونا و پیوند دادن آن به باورها، رفتارها، و مکان های دینی، همچنین مبلغان و مدافعان دین، به ویژه طلاب و روحانیون است. در این راستا، در مکتوب حاضر سعی خواهد شد از منظری آسیب شناسانه این موضوع بررسی شود. آنچه گفته می‌شود گرچه یک بررسی مورد پژوهانه (Case Study) درباره کرونا است ولی درباره موضوعات دیگر هم قابل صدق است. در این مقاله یکی از دلائل این که برخی رسانه ها فقط اظهار نظر بعضی از روحانیون یا بخش های تقطیع شده برخی دیگر را درباره کرونا منتشر می‌کنند بیان خواهد شد.

✅ 2. انتشار ویروس کرونا در کشور ما (در زمستان 1398) دست کم به دو دلیل با مباحث دینی و مذهبی پیوند خورد. یکی از این جهت که، به هر دلیل، مبدا شیوع یا تشخیص آن شهر قم بود که هم شهری مذهبی است، هم مرکز اصلی ترین نهاد مبلغ و مدافع دین در کشور ما، یعنی حوزه های علمیه. دلیل دیگر، اظهارنظر روحانیون مشهور و غیرمشهور و مسوول و غیرمسوول، درباره بهره گیری از طب جدید برای درمان این ویروس، همچنین نوع تصمیم گیری مسوولان نهادهای مذهبی درباره برگزاری مراسم دینی به صورت جمعی جهت پیش گیری از شیوع آن است. طبیعتا اقدام افراد معدودی که تصاویر رفتارهای غیرمتعارف خود، از قبیل لیسیدن ضریح، را در فضای مجازی منتشر کردند نیز به گفت و گو درباره موضوعاتی چون نسبت دین با علم و عقلانیت، یا رابطه دین و خرافه دامن زد. این گونه مباحث گرچه همواره در طول تاریخ (نه تنها درباره اسلام بلکه در مورد همه ادیان) مطرح بوده، ولی امروزه به مدد بازیگران ارتباطی عصر جدید، یعنی شبکه های اجتماعی و ماهواره ای، با سرعت و وسعت بیشتری در سطح جامعه منتشر شده است.

✅ 3. برای آسیب شناسی نگاهِ رسانه های فوق به گفتار و رفتار مبلغان دین، و نهایتا به خود دین، باید دو ساحت را از یکدیگر متمایز کرد: یکی «واقعیتِ موجود» و دیگر «واقعیتِ برساختهء رسانه ها». بی توجهی به این تفکیک موجب می‌شود که مخاطبِ غافل از نقشِ «حقیت-ساز» (Truth-Maker) رسانه، تصویر ناقص یا دست کاری شده ای از واقعیت را به جای تصویر واقعی بپذیرد و تحت تاثیر «قیومیّت و هژمونی رسانه» اولا شالوده معرفت شناسانه باورهای دینی خود را مورد تردید یا تغییر قرار دهد، ثانیا بر اساس این تصویر جدید، نوع رفتار خود با دیندارانی که همسایه، همشهری، هم دین، یا هم وطن او هستند را بازتعریف کند؛ رفتاری که بر اساس سامانه های ارزشی پیشین او ممکن است حتی غیراخلاقی به شمار آید. به عنوان مثال بنگرید به میزان خشونت های کلامی و توهین و تمسخرهای منتشر شده در شبکه های اجتماعی درباره مردم قم یا درباره طلاب و روحانیون؛ خشونت هایی که در مواردی در فضای حقیقی نیز بازتولید شد.

✅ 4. تصویر واقعی ماجرا چیست؟ بر اساس آنچه با جست وجویی ساده در فضای مجازی هم قابل دستیابی است، درباره نسبت کروناویروس با رفتارهای انسان ها، راه های پیشگیری یا معالجه آن، و شفابخشی توسط ائمه(ع) یا مکان های مقدس مذهبی، از سوی حوزویان، از مراجع تقلید گرفته تا اساتید حوزه، و از روحانیون مسوول گرفته تا طلاب عادی، دیدگاه های متفاوت، و گاه متضادی، مطرح شد. بخش عمده ای از آنها، به ویژه مراجع تقلید، بر لزوم اطاعت از نظرات متخصصان بهداشت و مسوولان کشوری، مراعات مسائل بهداشتی و در عین حال استعانت از خداوند تاکید و تصریح کردند (برای نمونه مراجعه کنید به این آدرس: irna..ir/news/83697227). و در مقابل، عده ای معدود از روحانیون نه تنها با مراعات نظر پزشکان و دیگر مسوولان مخالفت کردند بلکه کاهش مراودات عادی زندگی یا تعطیلی موقت مراسم مذهبی را توهین به اعتقادات دینی قلمداد کرده و مردم را به مخالفت با آن فرا خواندند.

✅ 5. اما تصویر برساخته رسانه ها کدام است؟ در حالی که «اخلاق حرفه ای» (Professional Ethics) و «اخلاق رسانه» (Media Ethics) اقتضا می‌کند که در انتقال خبر، واقعیت و صداقت مراعات شود، مشاهده می‌شود که در برخی شبکه های اجتماعی یا شبکه های ماهواره ای از قبیل «من و تو» یا «صدای آمریکا»، از بین نظرات متنوع روحانیون، دیدگاه گروه اول، که معقول و منطقی تر است، یا اصلا مطرح نمی‌شود یا به صورت ناقص منتشر می‌شود، اما دیدگاه های گروه دوم که برای مخاطب «نامعقول تر»، «غیرقابل دفاع تر» و حتی «تمسخرآمیزتر» است به صورت پررنگ تر مطرح می‌شود.

✅ 6. علت این کار چیست؟ دلایل متعددی را می‌توان مطرح کرد که به نظر نگارنده، «یکی» از آنها ترس از تردید مخاطب این رسانه ها نسبت به تصویر نادرستی است که آنان پیش تر و در طول زمان از دین و دینداران ارائه کرده اند. رسانه ای که (به دلائل مختلف که در جای خود باید بررسی شود) به طور مستقیم و غیرمستقیم در طی چند سال از یک سو دین را برای مخاطبان خود به عنوان امری مربوط به زمان های گذشته و عامل عقب ماندگی جوامع، و از سوی دیگر، دین داران (و به طور خاص مبلغان دین) را انسان های غیرمنطقی، بی سواد، خرافاتی و دین ستیز معرفی کرده است، حالا اگر بخواهد سخنان روحانیونی را منتشر کند که معقول و منطقی سخن می‌گویند، یا باید از مدعای پیشین خود دست بکشد یا باید به نقد علمی این دیدگاه ها بپردازد. و از آن جا که توان یا انگیزه هیچیک از این دو را ندارد، بهترین کار را این می‌داند که با برجسته سازی سخنان آن دسته از روحانیون که سخنان شان واقعا یا ظاهرا فاقد پشتوانه علمی و انسجام منطقی است، هم خود را از نقد جدی رها کند، هم نگرش دین گریزانه یا دین ستیزانه خود را تداوم بخشد، هم مانع از تردید مخاطبان در آن «تصویر ساختگی» شود که قبلا از دین و دین داران ارائه کرده بود. این رفتار رسانه ای بسیار شبیه به چیزی است که منطقیون مغالطه «پهلوان پنبه» یا «آدمک پوشالی» (Straw-man Fallacy) می‌نامند. در این مغالطه شخص چون توان یا انگیزه نقد علمی مدعا و استدلال اصلی مخاطب را ندارد، سعی می‌کند با نادیده گرفتن بخش اصلی واقعیت، و ارائه تصویری سخیف و سطحی از نظرات شخص، از آنها پهلوان پنبه ای بسازد تا بتواند به آسانی به آن حمله کرده و خود را پیروز میدان نشان دهد.

✅ بر همین اساس است که شما در برخی کانال ها و گروه های موجود در شبکه های اجتماعی یا شبکه های ماهواره ای فارسی زبان هیچگاه سخنرانی روحانیون متخصص و با سواد و زمان شناس را، که تعدادشان کم هم نیست، مشاهده نمی‌کنید، و به جای آن تا دل تان بخواهد سخنان کسانی را می‌بینید که نوعا عمق علمی، و سواد و تخصص لازم برای بیان مسائل دینی را ندارند، یا اهل غلو هستند و درباره بزرگان دینی مطالبی را بیان می‌کنند که دست کم برای بخش عمده ای از نسل جوان معقول به نظر نمی‌رسد. با این شیطنت غیراخلاقی رسانه ای و با تعمیم نظرات یک گروه از روحانیون به همه آنها، هم می‌توان تصویری علم ستیز، نامعقول، سست، خرافی و تمسخرآمیز از دین ارائه کرد، هم این مسئله را به اندازه ای بدیهی جلوه داد که دیگر نیازی به ارائه دلیل قوی نباشد. طبیعی است که چنین دینی به راحتی از سوی مخاطب، به ویژه نسل جوان، طرد می‌شود؛ آن هم مخاطبی که برای کشف حقیقت گاه حتی زحمت یک جست و جوی ساده در اینترنت را به خود نمی‌دهد.

✅ 7. و نکته آخر: در برابر این واقعیت سازی و فریب رسانه ای چه باید کرد؟ این موضوعی است که جداگانه و به طور مفصل باید بررسی شود ولی در این جا به طور مختصر باید گفت مبلغان دینی برای ایفای هرچه بهتر مسئولیت خود در عصر حاضر لازم است اولا دفاع معقول و منطقی از دین را وجهه همت خود سازند، ثانیا با تحولات فکری و فرهنگی و اجتماعی جامعه امروز ایران که متاثر از عوامل گوناگون، به ویژه گسترش شبکه های اجتماعی و شبکه های ماهواره ای است، بیش از پیش آشنا شوند. البته مخاطبان رسانه ها نیز اخلاقا موظفند ضمن توجه به تنوع دیدگاه های دینی، با تقویت سواد رسانه ای، به کارگیری عقل انتقادی، و مراجعه به منابع متعدد، خود را از افتادن در دام مغالطه های رسانه ها نجات دهند.

21 اسفند 1398

حسینعلی رحمتی

----------------------------------------

در همین زمینه بخوانید مطالب دیگری از حسینعلی رحمتی :

« برای خودمان پرونده اخلاق کرونایی درست کنیم »

انتظار از مبلغان دین، در دوران پساکرونایی

بازنشر این مطلب در سایت های دیگر:

ایکنا

انصاف نیوز

ادیان نیوز

نام گالری فیلم و نام ویدیو

نظرات کاربران