💢 متاورس،‌ و معضلِ زیست انسان معاصر روی گُسلِ های اخلاقی

✍️حسینعلی رحمتی

🔻آیا در پس تصاویر دل انگیزی که سعی می‌شود از متاورس ارایه شود، سویه هایی از تهدید و معضلات اخلاقی هم وجود دارد؟ با تامل در اخبار و گزارش های مربوط به این زیست-جهان می‌توان برآورد کرد که حضور افراد در این فضای جدید، آنها را با چالش های اخلاقی گوناگونی مواجه می‌کند که موارد زیر از آن جمله است:

🔘1. بردگیِ فناورانه و خلع اختیار از خود
متاورس به کاربر-ساکنان اجاره می‌دهد دنیای خاص و سبک زندگی شان را براساس ارزش های مورد پسند خود طراحی کنند. این امکان هرچند تااندازه ای نشان دهنده خودمختاری و اختیار انسان است ولی از سوی دیگر به نظر می‌رسد وابستگی انسان به این فضا،‌ و در واقع به فناوری، را بیشتر می‌کند و اختیار او را به دست بازیگران اصلی و برنامه نویسان و توسعه دهندگان فضای متاورسی می‌دهد.
متاورس وضعیت بغرنج انسان عصر حاضر در مواجهه با فناوری و زیست تعارض آمیز او را بیش از پیش آشکار می‌کند؛ انسانی که هم آزاد است هم نیست؛ هم مستقل و مختار است هم اسیر و برده. طبیعتا انسانی که برده دیگران شود آزادی و اراده و اختیار را، که لازمه زیست اخلاقی است، از دست می‌دهد.

🔘2. کم رنگ/حذف شدن انسان از مناسباتِ انسانی
شهروندان متاورسی «از» داده ها استفاده نمی‌کنند بلکه «در» داده ها زندگی می‌کنند؛ و مجبوراند زیست جهان خود را با اقتضائات این فضا تنظیم کنند. اما از سوی دیگر این کاربران آدم های گوشت و استخوان داری هستند که در فضای فیزیکی هم حضور دارند و نمی‌توانند خود را به کلی از آن منقطع کنند. نتیجه تغلیظِ زیست در دنیای داده ها، تشدید «اعتیاد مجازی»‌ و منقطع شدن از دنیای انسانی است، که کاهش حس نوع دوستی و شفقت و مهربانی نسبت به انسان ها در فضای فیزیکی، کوتاهی در ایفای وظایف خود نسبت به دیگر انسان ها،‌و محروم شدن از مواجهه حضوری با اسوه های اخلاقی را می‌تواند به دنبال داشته باشد.

🔘3. نقض حریم خصوصی
به رغم این که به خاطر قوت رمزنگاری فضای متاورس، امکان دسترسی به اطلاعات شخصی افراد در آن ممکن است ضعیف یا غیرممکن تلقی شود، ولی با توجه به وجه اشتراک متاورس با فضای فعلی از جهت فناوری دیجیتال بودن، و با توجه به منافعی که سرقت اطلاعات دیگران برای سارقان به دنبال دارد، امکان تجاوز به حریم خصوصی افراد و سوءاستفاده از داده های آنها در متاورس را باید جدی گرفت.

🔘4. تبلیغات حقیقت گریز و اغواگرانه
یکی از سویه های چالش برانگیز تبلیغات در فضای مجازی فعلی یا متاورس، وجه فریبکارانه، حقیقت گریزانه، و بی توجهی به انتخاب گری مخاطب در مواجهه با تبلیغات است. این معضل هرچند در فضای مجازی فعلی هم وجود دارد ولی به نظر می‌رسد در متاورس در مقیاسی وسیع تر و پیچیده تر رخ بنماید. معضل فربیکاری و اغوا البته به صورت پیشینی هم می‌تواند یک چالش باشد که خود را قالب هایی چون مبالغه در بیان مزایای متاورس، و عدم ارائه اطلاعات لازم به مخاطب درباره مشکلات و تهدیدهای احتمالی حضور در این فضا نشان می‌دهد.

🔘5. کاهش قدرت حاکمیت ها در انجام وظایف خود
‌چنانچه برای حکومت ها نسبت به شهروندان از نظر اخلاقی وظایفی قائل باشیم، آنها برای انجام این وظایف نیازمند برخورداری از قدرت و اقتدار لازم هستند. اما مسئله این است که فراگیر شدن متاورس، شکل گیری کشورهای مجازی جدید، و خصلت بی مرزی و مرکزیت گریزی این فضا می‌تواند به مرور زمان سکان مدیریت جامعه را از دولت ها گرفته و به دست سازندگان و توسعه دهندگان این زیست- جهان بسپارد. پیش بینی می‌شود که در دنیای آینده، این متخصصان فناوری هستند که با شناخت علایق و ارزش های حاکم بر زندگی شهروندان می‌توانند هنجارهای مورد علاقه خود را بر آنها تحمیل کنند. طبیعتا در مواردی که این سامانه اخلاقی با هنجارهای مورد دفاع و تبلیغ کشورها در تضاد باشد، حکومت ها را با چالش جدی مواجه می‌کند.

🔘6. تهدید نهاد خانواده
اگر خانواده را همچنان یک عامل موثر بر رشد و تربیت اخلاقی جامعه و مایه قوامِ قائمه ارزشی آن بدانیم، افزایش حضور شهروندان در متاورس و شکل گیری نوع جدیدی از «همبودی های مجازی»‌ و حتی شکل گیری «خانواده های مجازی» می‌تواند خانواده های موجود در فضای فیزیکی را با چالش مواجه کند. این چالش سویه های مختلفی دارد؛ از کاهش انگیزه تشکیل خانواده به شکل فعلی گرفته تا سست شدن کیان خانواده های موجود و ناتوانی اعضای آن در وصول به اهداف اخلاقی و تربیتی و عمل به وظایف خود.

🔻آنچه گفته شد برخی از مسائل و معضلات اخلاقی است که مرتبطان با متاورس با آنها رو به رو خواهند شد. برای مواجهه با این مشکلات چه باید کرد؟ پاسخ به این پرسش در مکتوبی جداگانه بررسی خواهد شد.

29 اسفند 1400
(آخرین ساعت های سده چهاردهم شمسی، و در آستانه ورود به قرن جدید)

💎 @harahmati