نشست علمی: تزاحم اخلاقی در شبکه های اجتماعی؛ از چالش تا تصمیم

این نشست علمی توسط گروه اخلاق مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی در تاریخ سه شنبه ۲۶ دی ماه ۱۴۰۲ در ساعت ۱۵:۳۰ در این مرکز برگزار شد.

سخنران این نشست آقای دکتر حسینعلی رحمتی عضو «هیئت علمی گروه اخلاق کاربردی پژوهشگاه قرآن و حدیث» و دبیر علمی این نشست آقای رضا شجاعی بودند.

دکتر رحمتی هدف از بحث خود را یکی تبیین مفهوم، اهمیت و راه های حل تزاحم اخلاقی در فضای مجازی «به ویژه شبکه های اجتماعی» عنوان کرد و دیگر آشنایی با شیوه و فرایند پاسخگویی به کسانی که دچار تزاحم شده اند. وی مخاطبان این بحث را، همه مرتبطان با فضای مجازی و هر کسی که ممکن است در معرض سوال از فضای مجازی قرار گیرد عنوان نمود.

ایشان در ادامه بیان کرد در بررسی های مربوط به اخلاق در فضای مجازی، یکی از مهم ترین و جدی ترین چالش ها بحث «تزاحم اخلاقی» است. تزاحم اخلاقی یعنی قرار گرفتن شخص، در برابر انتخاب دو یا چند وظیفه اخلاقی که انجام همه آنها برای او مقدور نیست لذا سر دوراهه یا تزاحم قرار می‌گیرد. وی با بیان اینکه همه افرادی که به گونه ای با فضای مجازی درارتباطند دچار تزاحم اخلاقی می‌شوند عنوان کرد که پاسخگویان به فضای مجازی هم می‌توانند دچار این تزاحم شوند. این تزاحم پیامدهایی چون تردید و تحیر در مرحله عمل و آزردگی روحی و عذاب وجدان را برای فاعل اخلاقی به دنبال دارد.

ایشان در ادامه این نشست، فضای مجازی را یکی از میدان های شکل گیری تزاحم اخلاقی دانست. نویسنده کتاب تزاحم اخلاقی با بیان این نکته که بر اساس یک تحقیق میدانی و حصر استقرایی تزاحم هایی که مربوط به فضای مجازی هست را می‌توان به چند گروه تقسیم کرد:

۱. تزاحم های مربوط به استفاده یا عدم استفاده از این فضا (مثلا فرد از یک سو به خاطر کاربردهای مفید این شبکه ها خود را موظف به استفاده از آنها می‌داند ولی از سوی دیگر، حفظ حریم خصوصی را برای خود لازم می‌داند)

۲. دشواره دسترسی (اجازه دادن یا ندادن دسترسی دیگران به فضای مجازی مثلا توسط والدین نسبت به فرزندان).

۳. دشواره اعتماد (مثلا از یک سو استفاده از فضای مجازی مستلزم درصدی از اعتماد است و از سوی دیگر شدیدا در معرض سوءاستفاده دیگران از اعتماد فرد.)

۴. دشواره انتشار محتوا در فضای مجازی (مثلا با انتشار خبر یا تصویری از فرد نیازمند، آبروی فرد برده شده و او باید اعاده حیثیت کند، اما توضیحات فرد باعث کنجکاوی دیگران و مطلع شدن از چیزی می‌شود که او نمی‌خواسته کسی بداند).

این پژوهشگر فضای مجازی در ادامه نشست، مراحل شکل گیری تزاحم اخلاقی و فرایندی که باید طی شود را بیان کرد. وی در این رابطه به ده گام اشاره نمود :گام اول: آگاهی (به این معنا که فرد باید نسبت به وظایف خود آگاهی داشته باشد)، گام دوم: ترک (انسان به هر دلیلی نخواهد که وظیفه اخلاقی خود را انجام دهد)، گام سوم: جمع (فرد بتواند دو وظیفه اخلاقی که بر عهده دارد را انجام دهد)، گام چهارم: رفع تزاحم (در برخورد دو تزاحم، فرد بدنبال شق سواست که با آن بتواند تزاحم را برطرف نماید)، گام پنجم: ترجیح (فرد ترجیح دهد که کدام وظیفه اخلاقی را انجام دهد)، گام ششم: تخییر(بین دو وظیفه ترجیحی وجود ندارد و دو وظیفه یکسان هستند). دکتر رحمتی ضمن تاکید بر این که در گام پنجم است که تزاحم پیش می‌آید با اشاره به اینکه چهار گام بعدی در مواجهه با تزاحم اخلاقی در شبکه ها، در ادبیات و آموزه های دینی ما معنا پیدا می‌کند، این چهار گام را عزم، توکل، اقدام، استغفار بیان نمود.

این مدرس و محقق اخلاق فناوری اطلاعات با بیان این نکته که برای ترجیح یک وظیف مجموعه ای از مرجحات وجود دارد که در سنجه های ترجیح و تصمیم گیری فرد موثر هستند، این موارد را به عنوان مرجح معرفی کرد: ۱. نزدیکی به راس هرم غایات اخلاقی (کسب رضایت خداوند و قرب الاهی) ۲. سازگاری بیشتر با ارزش های اخلاقی پایه (مثل ایمان و تقوا)، ۳. تعلق به حق الناس، ۴. احتمال رشد و تاثیر بیشتر، ۵. تمسک به نظریه های اخلاقی، ۶. تقدم دیگران بر خود، ۷. تقدم آخرت بر دنیا، ۸. امکان انجام کار به صورت بهتر، ۹. تطابق پذیری با سیره اسوه های اخلاقی، ۱۰. تبدیل «مشکل» به «مسئله».

ایشان در پایان به روش پاسخگویی با افراد دچار تزاحم اشاره کرد و گفت برای این کار باید چند مرحله را طی کرد:

۱. گفتگو با مخاطب درباره دوراهه ای که با آن مواجه شده است،

۲. تقدیر از او به خاطر تقیدش به مراعات اخلاق در فضای مجازی،

۳. دادن امید و اطمینان به او برای این که راه حلی پیدا خواهد شد،

۴. تبیین و قالب بندی مشکل براساس چارچوب نظری فلسفه اخلاق، و مشخص کردن مرجحات

۵. توضیح موقعیت تزاحم آمیز برای مخاطب،

۶. ارایه راهکار یافته شده به مخاطب و راهنمایی او،

۷. معرفی منابع به او برای مطالعه بیشتر.

این نشست علمی با پرسش و پاسخ حاضران به پایان رسید.