به گزارش فرهنگسرای معروف آقای مرتضی حائری مصاحبه ای را با دکتر حسینعلی رحمتی پژوهشگر حوزه اخلاق و فضای مجاری ترتیب داده اند که نظرت تان را در ذیل به آن جلب می‌کنیم.

امروزه در کنار ارتباطات افراد در فضای حقیقی، و تدوین قوانین و اصول خاص برای این گونه ارتباطات، فضای مجازی هم به عنوان یک جهان واقعی موجب شکل گیری مجموعه ای از رفتارها و کنش های درست یا نادرست شده است که بایستی نسبت به آنها نیز اصول و قواعد خاص تدوین شود تا شاهد ترویج روزافزون رفتارهای نیک و دوری از رفتارهای ناشایست در این فضا باشیم. از این منظر، لازم است امر به معروف و نهی از منکر، به عنوان وظایفی که برخوردار از پشتوانه عقلی و نقلی است، درباره فضای مجازی مورد کاوش قرار گیرد. هرچند این موضوع را می‌توان از جهات مختلف مورد بررسی و تامل قرار داد ولی با توجه به نقش اخلاق در فضای حقیقی و مجازی، بررسی اخلاقی آن از اولویت بیشتری برخوردار است. از این رو برای نسبت سنجی فضای مجازی با امر به معروف و نهی از منکر، با حجت الاسلام و المسلمین دکتر حسینعلی رحمتی، عضو هیات علمی گروه اخلاق کاربردی پژوهشگاه قرآن و حدیث، و پژوهشگر حوزه اخلاق فناوری اطلاعات (اَخفا) به گفت و گو نشسته ایم، با این امید که ضمن واکاوی ابعاد و زوایای این موضوع، زمینه پژوهش بیشتر در این عرصه نوپدید فراهم شود.

◄ لطفا در ابتدا کمی درباره سوابق علمی و پژوهشی خود صحبت کنید.

◙ با نام خدا و سلام خدمت شما ومخاطبان گرامی. مجموعه فعالیت های علمی و پژوهشی بنده در سه دهه گذشته عمدتا در زمینه فلسفه اسلامی و غرب بوده است. اما تقریبا از دوازده سال پیش به طور تخصصی در زمینه فلسفه اخلاق و اخلاق کاربردی، و به طور خاص اخلاق فناوری اطلاعات و فضای مجازی به مطالعه، تامل، تدریس، تحقیق، و راهنمایی پایان نامه، و ارائه مشاوره به علاقه مندان مشغول بوده ام که نتایج آنها چند جلد کتاب، و حدود چهارصد مقاله کوتاه و بلند، یادداشت و درسگفتارهای صوتی و تصویری است. رساله دکتری بنده هم درباره اخلاق فناوری اطلاعات بوده است.

◄ جناب دکتر رحمتی، از آنجا که حوزه تخصص شما اخلاق فضای مجازی است، لازم است در ابتدا تعریفی از فضای مجازی و اخلاق فناوری اطلاعات بیان بفرمایید.

◙ در پاسخ به این سوال باید سه مفهوم روشن شود. یکی «اخلاق»، دیگر «فضای مجازی و فناوری اطلاعات» و بالاخره «اخلاق فناوری اطلاعات». «اخلاق» گاهی ناظر به عنوان مجموعه ای از ملکات نفسانی به کار می‌رود و گاهی به عنوان یک علم (یعنی دانش اخلاق). اخلاق به معنای اول (بسته به معنای موسّع یا مضیّق از آن) عبارت است از مجموعه ای صفات یا فضائل و رذائلی که در هر انسانی می‌تواند وجود داشته باشد؛ از قبیل امانتداری یا دروغ گویی. اما به معنای دوم، شاخه ای از علوم است که (با توجه به تقسیم سه گانه اخلاق توصیفی، هنجاری، و فرااخلاق) به توصیف ویژگی های اخلاقی یک فرد یا جامعه می‌پردازد (اخلاق توصیفی) یا خوب ها و بدهای اخلاقی را بیان می‌کند (اخلاق هنجاری) یا به سوالات فلسفی مربوط به اخلاق پاسخ می‌دهد (فرااخلاق).

اما درباره فضای مجازی باید گفت امروزه ایجاد شبکه های ارتباطی بین مردم جهان با استفاده از ابزارهایی چون کامپیوتر و تلفن های همراه و با بهره گیری از اینترنت موجب شکل گیری مجموعه فراوانی از ارتباطات بین میلیون ها، و بلکه میلیاردها انسان در سراسر جهان شده و یک جامعه یا فضای جدید را ایجاد کرده است که آن را فضای مجازی می‌نامند. درباره علت مجازی نامیدن آن هم دیدگاه های مختلفی مطرح شده است؛ از جمله این که چون نسبت به فضای حقیقی که برای همه ملموس است چندان قابل مشاهده نیست فضای مجازی نامیده می‌شود. به هر حال این فضا، مانند فضای حقیقی، ساختارها، شبکه مناسبات و ارتباطات خاص خود را دارد.

با گسترش فناوری هایی که عهده دار ایجاد ارتباط و اطلاع رسانی بین افراد بودند، کم کم برخی انسان ها مثل هر ابزار دیگری به سوءاستفاده از این فناوری ها پرداختند. به عنوان مثال، نقض حریم خصوصی و تولید و توزیع محتواهای غیراخلاقی از جمله نخستین معضلاتی بود که در بستر فناوری های ارتباطی به وجود آمد و البته به مرور زمان بر دامنه این موارد افزوده شد. مجموع این مسائل و مشکلات، متخصصان حوزه فلسفه و اخلاق را به تامل درباره وجوه اخلاقی این فناوری ها وادار کرد. مجموعه تلاش های علمی در این زمینه به مرور زمان منجر به شکل گیری شاخه ای جدید در ذیل اخلاق کاربردی شد که امروزه «اخلاق فناوری اطلاعات» (Information Technology Ethics) یا به طور مختصر IT Ethics نامیده می‌شود. بنابراین می‌توان گفت اخلاق فناوری اطلاعات (یا به طور مختصر، «اَخفا») عبارت است از بررسی مسائل و موضوعات اخلاقی مربوط به تولید، گردآوری، پردازش، و انتقال داده ها از طریق فناوری های ارتباطی و اطلاع رسانی، که مصداق بارز و شایعش امروزه شبکه های اجتماعی است.

◄ با توجه به تعریف بیان شده از اخلاق و همچنین فضای مجازی، ارتباط مفهومی امر به معروف و نهی از منکر با این دو چیست؟

◙ ابتدا لازم است جایگاه اخلاق فناوری اطلاعات در جغرافیای مباحث اخلاقی روشن شود. اخلاق فضای مجازی زیر مجموعه اخلاق کاربردی (Applied Ethics) است که خود یکی از شاخه های اخلاق هنجاری (Normative Ethics) محسوب می‌شود. با توجه به این نکته و آنچه در پاسخ به سوال پیشین گفته شد، منطق دانش اقتضا می‌کند که متخصصان اخلاق فناوری اطلاعات در صدد ظرفیت شناسی فضای مجازی برای گسترش فضائل و ترک رذائل اخلاقی در فضای حقیقی و مجازی باشند و در مجموع برای هرچه اخلاقی تر شدن این فضا تلاش کنند. برای وصول به این مقصود آنان باید مجموعه از وظایف اخلاقی (Moral Duties) را برای هر یک از کسانی که با فضای مجازی در ارتباط هستند تعریف کنند.

از سوی دیگر می‌دانیم که از منظر اندیشه اسلامی، امر به معروف و نهی از منکر یک وظیفه عمومی برای همه آحاد جامعه اسلامی است برای اصلاح اخلاق جامعه و ترغیب افراد به رفتارهای درست و دست کشیدن از کارهای نادرست. با توجه به این توضیحات می‌توانیم بگوییم امر به معروف و نهی از منکر یکی از وظایف عام اخلاقی مرتبطان با فضای مجازی است.

◄ در سخنان تان دو اصطلاح را به کار بردید؛ یکی «مرتبطان» و دیگر «وظایف عام». درباره هر یک از این دو توضیحی را ارائه فرمایید.

◙ آنچه در فضای مجازی اتفاق می‌افتد عبارت است از تولید، تحلیل، و توزیع محتوا. این محتوا می‌تواند یک پیام متنی کوتاه باشد یا یک عکس یا فایل صوتی و تصویری. در سطح کلان خود از آنجا که فضای مجازی در ذیل فناوری های اطلاعات و ارتباطات قرار می‌گیرد، کار دیگر این فضا ایجاد ارتباط بین افراد و اطلاع رسانی است. برای این که این مجموعه فعالیت ها انجام گیرد (از تولید تا استفاده)، گروه های مختلفی چون کاربران، برنامه نویسان، طراحان و سازندگان نرم افزار و سخت افزار، شرکت های ارائه کننده خدمات اینترنتی، سازمان های و نهادهای حاکمیتی قانون گذار یا مجری (از قبیل قوای سه گانه، شورای عالی فضای مجازی، کمیته تعیین مصادیق مجرمانه فضای مجازی، و پلیس فتا)، مدیران سایت ها، صفحات، کانال ها و گروه های شبکه های اجتماعی نقش دارند. به مجموع این ها «مرتبطان» با فضای مجازی (یا به تعبیر برخی، «ذی نفعان» فضای مجازی) گفته می‌شود. از سوی دیگر، اخلاقی شدن فضای مجازی مستلزم همفکری، همکاری، همدلی و همراهی همه این گروه ها و جدیت آنها در عمل کردن به وظایف اخلاقی شان است. این وظایف را می‌توان بر دو قسم دانست. یکی وظایف عام که متوجه همه این گروه ها است، و دیگر وظایف خاص که ویژه یک یا چند گروه خاص از آنها است. به عنوان مثال، مراعات حریم خصوصی یک وظیفه عام است ولی حذف کاربران بی اخلاق در یک شبکه اجتماعی، یا جلوگیری از انتشار مطالب غیراخلاقی وظیفه خاص مدیران یک گروه یا صفحه در این شبکه ها است. همچنین ساخت کالاهای برگشت پذیر به طبیعت وظیفه خاص سازندگان سخت افزار است.

با توجه به آنچه گفته شد، امر به معروف و نهی از منکر را می‌توان یکی از وظایف اخلاقی نسبتا عامی دانست که هر یک از مرتبطان با فضای مجازی، بسته به جایگاه خود، باید نسبت به زمینه سازی، انجام، یا پی گیری آن اقدام نمایند. از آموزه های اسلامی نیز می‌توان برای مستندات دینی این وظیفه کمک گرفت. مانند آیه ۱۰۴ سوره آل عمران («وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّهٌ یَدْعُونَ إِلَى الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ»). به ویژه که، همان گونه که در کتاب کافی و مانند آن آمده است، انجام این فریضه ثمرات و اثرات فراوانی دیگری چون اقامه فرائض، ایجاد امنیت در جامعه، احیای حقوق مردم، آبادانی زمین و سامان یافتن امور را در پی دارد («فَرِیضَهٌ عَظِیمَهٌ بِهَا تُقَامُ الْفَرَائِضُ وَ تَأْمَنُ الْمَذَاهِبُ وَ تَحِلُّ الْمَکَاسِبُ وَ تُرَدُّ الْمَظَالِمُ وَ تُعْمَرُ الْأَرْضُ وَ یُنْتَصَفُ مِنَ الْأَعْدَاءِ وَ یَسْتَقِیمُ الْأَمْر»).

◄ بر اساس این نظر که امر به معروف و نهی از منکر در بستر اجتماع معنا پیدا می‌کند و در حریم خصوصی راه ندارد، آیا فضای مجازی از مصادیق حریم خصوصی است یا مشارکت اجتماعی است؟ و آیا امر به معروف و نهی از منکر در این فضا کاربرد دارد یا نه؟

◙ برای پاسخ به سوال اول، باید مجموعه فعالیت هایی که در فضای مجازی می‌شود را از هم تفکیک کرد. بخشی از کارهایی که در فضای مجازی انجام می‌شود قطعا جزو حریم خصوصی محسوب می‌شود. به عنوان مثال، کسی که از طریق ایمیل مطلبی را برای دیگران ارسال می‌کند، یا از طریق یک پیام رسان، محتوای صوتی یا تصویری را برای دوستان یا خانواده خود ارسال می‌کند و نمی‌خواهد دیگران از آن مطلع شوند، یا صفحه خود در شبکه هایی چون اینستاگرام را خصوصی می‌کند تا افرادی که از او اجازه دارند بتوانند به محتوای آن دسترسی داشته باشند، این موارد جزو حریم خصوصی محسوب می‌شود. اما فعالیت هایی که شخص با علم به آگاهی دیگران، یا اصلا برای آگاهی دیگران انجام می‌دهد را دیگر نمی‌شود حریم خصوصی دانست. به عنوان مثال، کسی که در ذیل مطالب دیگران در یک سایت، کامنت می‌گذارد، یا نظرات خود را در یک گروه عمومی منتشر می‌کند، یا مطالبی را در کانال یا سایت خود می‌گذارد، یا تصاویر و مطالب خود را در صفحه خود در اینستاگرام یا توییتر منتشر می‌کند طبیعتا این عرصه های فعالیت را دیگر نمی‌توان حریم خصوصی دانست. بنابراین، برای مشخص کردن حد و مرز حریم خصوصی در فضای مجازی، بایستی به میزان دسترسی کاربران، و قصد خود کاربرِ ارسال کنندهء محتوا توجه کرد.

اما درباره سوال دوم شما باید بگوییم که بله، امر به معروف و نهی از منکر به شرط آن که به صورت صحیح انجام شود در فضای مجازی کاربرد دارد و اتفاقا یکی از ضرورت های اخلاقی شدن این فضا است. با توجه به تقسیم بندی که در بالا گفته شد، طبیعتا قسم دوم، یعنی عرصه عمومی تر فضای مجازی که نوعا همه افراد به آن دسترسی دارند، میدان اصلی انجام امر به معروف و نهی از منکر است؛ ولی در قسم اول هم به طور محدود این مسئله امکان پذیر است. مثلا اگر دوست من به صورت خصوصی مطلبی را برایم ایمیل کرد که حاوی دروغ یا تهمتی نسبت به دیگران است، من اخلاقا موظف ام که در این زمینه به او تذکر دهم. توجه داشته باشید که قبلا گفته شد امر به معروف و نهی از منکر یک وظیفه اخلاقی عام و همگانی در فضای مجازی است.

◄ معروف و منکر در فضای مجازی با فضای حقیقی چه تفاوتهایی دارد؟

◙ یکی از موضوعاتی که درباره اخلاق فناوری اطلاعات مطرح شده این است که آیا فضای مجازی و فاوا نیازمند تعریف نوع جدیدی از اصول و قواعد و هنجارهای اخلاقی هستند یا خیر. در این زمینه دو دیدگاه وجود دارد. برخی از فیلسوفان اخلاق فناوری اطلاعات از قبیل والتر مَنِر و جیمز مور معتقدند که دنیای جدیدِ ناشی از فاوا موجب شکل گیری مسائل و موضوعات جدیدی شده است که باید متناسب با آنها اصول اخلاقی را تعریف کرد که لزوما با اخلاق سنتی ممکن است یکسان نباشد. به عنوان مثال در زمان های گذشته دزدی کاری غیراخلاقی محسوب می‌شد چرا که موجب می‌شد صاحبان اجناس، کالاهای خود را از دست بدهند و متضرر شوند. ولی امروزه در فضای مجازی اگر کسی اموال کسی را بدون اجازه او بردارد او متضرر نمی‌شود. مثلا اگر هزار مرتبه هم شما کتاب یک نویسنده را بدون اجازه او دانلود کنید باز هم او نسخه ای از کتابش را دارد و چیزی را از دست نمی‌دهد. از این رو نمی‌شود کار شما را لزوما غیراخلاقی دانست. در مقابل این عده، گروهی دیگر از فیلسوفان اخفا، مانند دبورا جانسون، معتقدند گرچه فضای مجازی و فناوری های اطلاعات و ارتباطات مسائل و موقعیت های جدیدی را ایجاد کرده است ولی به اصول اخلاقی جدیدی نیاز نیست و ما با همان اخلاق سنتی می‌توانیم به تحلیل این مسائل بپردازیم و حکم اخلاقی آنها را روشن کنیم.

با توجه به آنچه گفته شد در پاسخ به سوال شما باید بگویم که بنده با گروه دوم موافق تر هستم و معتقدم که سنخ فضائل و رذائل اخلاقی (یا همان معروف و منکر) در فضای مجازی از نظر «مفهوم» با فضای حقیقی و با اخلاق سنتی ما تفاوت چندانی نمی‌کند. اما از نظر «مصداق»، «شعاع تاثیر»، و «شیوه انجام» تفاوت هایی دارد. به عنوان مثال، عضویت و فالو کردن صفحه یک شخص فاسد در شبکه های اجتماعی یک منکر محسوب می‌شود که ما در فضای حقیقی مشابه آن را نداریم، یا لایک و فوروارد کردن مطالب آموزنده و مفید یک معروف در فضای مجازی محسوب می‌شود که ما نمونه عینی آن را در فضای حقیقی نداریم. اینها مصادیق «اعانت بر اثم» یا «تعاون بر تقوی» است که در ادبیات اخلاقی ما وجود دارد («تَعاوَنوا عَلَى البِرِّ وَالتَّقوى وَلا تَعاوَنوا عَلَى الإِثمِ وَالعُدوانِ»، سوره مائده آیه ۲) و در فضای حقیقی هم مصادیق خاص خود را دارد.

از نظر «شعاع تاثیر» هم معروف و منکر در فضای مجازی و حقیقی فرق می‌کند. چرا که مخاطبان یک منکر یا معروف در فضای حقیقی نسبت به فضای مجازی معمولا بسیار اندک هستند. امروزه اگر کسی بخواهد یک معروف اخلاقی مثل انتشار مطالب علمی یا یک منکر اخلاقی مثل انتشار تصاویر خصوصی دیگران را در فضای حقیقی انجام دهد نهایتا می‌تواند آن را برای اهالی محله یا شهر خود منتشر کند، ولی با استفاده از فضای مجازی ارسال آنها برای میلیون ها نفر در سراسر جهان مقدور است.

◄به نظر می‌رسد از اینجا می‌توان منتقل شد به تفاوت دیگر که اشاره کردید؛ یعنی «شیوه انجام».

◙ بله. فضای مجازی با امکاناتی که در اختیار کاربران قرار داده شیوه های انجام کارهای معروف و منکر را نیز تغییر داده، و به عبارتی روش های جدیدی را ارائه کرده است. به عنوان مثال در فضای حقیقی شما برای کمک به یک انسان نیازمند بایستی به افراد مختلفی که می‌شناسید و به آنها دسترسی دارید به طور حضوری مراجعه کنید و آنان را برای دریافت کمک مجاب نمایید. جدای از این که این افراد محدود هستند، کمک هایی که جمع آوری می‌کنید ممکن است به حد کافی نباشد. اما فضای مجازی برای انجام این امر خیر، کار شما را بسیار راحت کرده است. مثلا کافی است در شبکه های اجتماعی اطلاع رسانی و جلب اعتماد کنید تا افراد مختلف از داخل و خارج کشور با شما همکاری کنند. موارد فراوانی دیده شده که در پاسخ به فراخوان موسسات خیریه، یا حتی افراد عادی در شبکه های اجتماعی، طی چند روز میلیون ها تومان کمک مالی برای هزینه درمان یک بیمار فراهم شده تا جایی که گاه اعلام شده میزان کمک ها بیش از اندازه نیاز است. به این ترتیب می‌بینید که فضای مجازی امروزه شیوه های جدیدی را برای انجام معروف و ترک منکر (و البته برعکس آن هم) فراهم کرده است.

نمونه دیگر، ایفای امر به معروف و نهی از منکر شهروندان نسبت به مدیران جامعه است که در گذشته کاری بسیار دشوار بود ولی امروزه کافی است یک مدیر آدرس ایمیلی را اعلام کند یا یک صفحه یا گروه را در شبکه های اجتماعی راه اندازی کند تا همه مردم به آسانی به وی دسترسی داشته باشند و نظرات انتقادی و پیشنهادی خود را با او در میان بگذارند (چیزی که در آموزه های اسلامی با تعابیری چون «نصیحت ائمه مسلمین» از آن یاد شده است). بگذریم که این کار برکات دیگری هم دارد از جمله این که موجب انس و نزدیکی بیشتر مردم و مسوولان می‌شود و آنان را در ایفای هرچه بهتر وظایف شان یاری می‌رساند.

◄ برای این که مسیر بحث روشن تر شود به طور مشخص بفرمایید نسبت فضای مجازی با امر به معروف و نهی از منکر چیست؟

◙ ببینید، فضای مجازی در این زمینه یک حالت دوگانه دارد؛ یعنی از یک سو «میدان ارتکاب» معروف و منکرهای اخلاقی است، و از سوی دیگر «ابزار»ی است برای انجام امر به معروف و نهی از منکر به عنوان یک وظیفه اخلاقی. مثلا در این فضا هم کارهای نیکی چون ترویج دانایی، تبلیغ دین، و ارائه مشاوره به دیگران انجام می‌شود هم کارهای منکری از قبیل نقض حریم خصوصی یا انتشار شایعه و مطالب دروغ و حاوی تهمت به دیگران. از این جهت، فضای مجازی مثل فضای حقیقی است. اما از سوی دیگر با استفاده از امکانات همین فضا کاربران می‌توانند کارهای خوب را به دیگران معرفی و آنان را به انجام چنین کارهایی تشویق کنند یا در صورت مشاهده یک منکر اخلاقی چه در فضای حقیقی چه مجازی، با استفاده از امکانات این فضا دیگران را از انجام آن نهی نمایند.

◄ اهمیت امر به معروف و نهی از منکر در فضای مجازی بیشتر است یا حقیقی؟

◙ در هر دو فضا از نظر «ضرورت توجه» دارای اهمیت یک سان هستند ولی در فضای مجازی به خاطر شرایط خاص این فضا از نظر «گستره انتشار»، «وسعت دسترسی»، «شعاع تاثیر»، و «سهولت عمل» دارای اهمیت بیشتری است. باید توجه داشت که امروزه تاثیر فضای مجازی بر زیست دینی، اخلاقی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی شهروندان گاه به مراتب بیشتر از فضای حقیقی است. این تاثیر می‌تواند مثبت باشد یا منفی. از سوی دیگر، به دلایلی چون امکان ناشناس ماندن، ارتکاب منکرات در این فضا متاسفانه کم هزینه است، و از سوی دیگر با توجه به فراوانی کاربران جوان و نوجوان، این گروه از شهروندان یکی از مهم ترین و آسیب پذیرترین گروه های جامعه هدف در برابر رذائل اخلاقی هستند.

نکته دیگری که بر اهمیت توجه به امر به معروف و نهی از منکر در این فضا می‌افزاید این است که «امکان جبران» آسیب ها و زیان های ناشی از منکرات در این فضا بسیار اندک است. به عنوان مثال، اگر کاربری یک خبر دروغ یا اطلاعات شخصی کسی را در این فضا منتشر کند به فاصله چند دقیقه این مطالب در اختیار هزاران انسان قرار می‌گیرد و هر کدام می‌توانند نسخه ای از آن را برای خود ذخیره کنند. حال اگر ارسال کننده از رفتار خود پشیمان شود و بخواهد حق الناسِ ضایع شده را جبران کند نه همه افراد را می‌شناسد نه به همه آنها دسترسی دارد. مجموع این شرایط، ضرورت توجه به امر به معروف و نهی از منکر در فضای مجازی را دو چندان می‌کند. البته برای ورود به این عرصه پیش از هرچیز باید کار پیشگیری از ارتکاب منکرات را با استفاده از روش هایی چون «افزایش سواد رسانه» در دستور کار قرار داد.

◄ از آنجا که هدف امر به معروف و نهی از منکر محافظت و پاسداری از معروفها و در مقابل، از بین بردن منکرها در جامعه است، آیا در بستر فضای مجازی میتوان به این هدف رسید؟

◙ قبلا گفته شد که فضای مجازی هم ساحت ارتکاب معروف و منکر است هم ابزار امر و نهی از آنها. بنابراین متوان می‌توان از این فضا برای وصول به هر یک از این اهداف دست یافت، اما لازمه این کار آن است که آمران و ناهیان (اعم از افراد عادی یا نهادهای مرتبط) به چند نکته توجه داشته باشند: اول، با اقتضائات و شرایط خاص، ادبیات ویژه و فضای کلی حاکم بر فضای مجازی آشنا باشند، دوم، ابزارها و امکانات فضای مجازی به ویژه شبکه های اجتماعی را بشناسد و شیوه بهره گیری از آنها را بدانند، سوم، توجه داشته باشند فضای مجازی یک رسانه است و از روش های جذاب و خاص رسانه ای استفاده کنند، چهارم، فعالیت های شان مبتنی بر مطالعات بین رشته ای باشد و از متخصصان حوزه های مختلف از قبیل اخلاق فناوری اطلاعات، سواد رسانه، جامعه شناسی، روان شناسی، امور فرهنگی، ادبیات و هنر استفاده کنند. و نکته پنجم این که بر فرض مراعات همه این نکته ها، نگاه شان واقع بینانه باشد و توجه داشته باشند که همانند فضای حقیقی، نمی‌توان انتظار داشت که همه مخاطبان یک سره تسلیم آمران و ناهیان شوند و فضای مجازی کاملا اخلاقی شود.

◄ امر به معروف و نهی از منکر میتواند از طرف حکومت به مردم، و از سوی مردم بر مردم باشد. در فضای مجازی کدام یک از این موارد امکان تحقق بیشتری دارد؟

◙ البته شق سومی را هم باید به آن اضافه کرد که عبارت است از ایفای وظیفه امر به معروف و نهی از منکر از سوی مردم نسبت به حکومت. از طریق فضای مجازی هر سه نوع امکان تحقق دارد، ولی تجربه نشان داده که نهادهای حاکمیتی چون ابزارهای اطلاع رسانی خاص خود را دارند معمولا استفاده چندانی از فضای مجازی در این زمینه نکرده اند؛ که این را می‌توان یکی از نقاط ضعف این نهادها دانست. از سوی دیگر، عموم شهروندان چون از یک سو برای بهره گیری از رسانه های فضای حقیقی با محدودیت هایی مواجه اند و از سوی دیگر به فضای مجازی دسترسی بیشتر و راحت تری دارند، امکان بیشتری را برای بهره گیری از آن برای انجام امر به معروف و نهی از منکر نسبت به یکدیگر یا نسبت به مدیران جامعه دارند.

◄ شکل اجرایی امر به معروف و نهی از منکر در فضای مجازی با فضای حقیقی چه تفاوتی دارد؟

◙ امروزه فضای مجازی، به ویژه شبکه های اجتماعی، این امکان را فراهم کرده اند که انجام این دو فریضه دینی و وظیفه اخلاقی نسبت به فضای حقیقی، به صورت «سریع تر»، «وسیع تر» و «موثرتر» انجام شود. به عنوان مثال، به مجرد این که یکی از افراد مسوول سخن نادرستی می‌گوید یا یک شهروند کار خوبی انجام می‌دهد بلافاصله کاربران شبکه های اجتماعی نسبت به آنها عکس العمل مناسب را انجام می‌دهند.

البته انجام امر به معروف و نهی از منکر در فضای مجازی با چالش ها و دشواری هایی هم مواجه است که به برخی از آنها اشاره شد. از جمله این که در صورت خطا در تشخیص معروف و منکر یا استفاده از روش نامناسب، متاسفانه امکان جبران خطا نسبت به فضای حقیقی به مراتب کمتر، و امکان تضییع حق الناس یا حق الله بیشتر است. به همین خاطر باید همه کسانی که در صدد امر به معروف و نهی از منکر در فضای مجازی یا با استفاده از این فضا هستند از طریق آموزش، «سواد رسانه ای» لازم را برای این کار کسب کنند.

◄ امروزه ما شاهد برخی کارهای نادرست در فضای مجازی هستیم. به عنوان نمونه، برخی کاربران با ارائه تبلیغات غیر صحیح در عرصه های دینی، فرهنگی یا سیاسی باعث گمراهی افراد زیادی می‌شوند. برای مقابله با این تبلیغات مخرب چگونه میتوان از فضای مجازی استفاده مناسب جهت امر به معروف برای عموم مردم و نهی از منکر برابر این دسته افراد داشت؟

◙ نخستین گام شناخت درست معروف و منکر و مشخص کردن دایره مفهومی و مصداقی آن است. به عنوان مثال، بایستی مشخص شود محتوایی که در فضای مجازی درباره یک موضوع دینی مطرح شده آیا طرح یک سوال علمی است یا نکته ای برای فریب مخاطب. یا مشخص شود آنچه درباره یک مسوول منتشر شده آیا نقد است یا توهین. در صورت عدم توجه به این موضوع، احتمال این هست که برای نهی از آن چه منکر می‌دانیم، مرتکب منکر دیگری شویم. نکته دیگر، توجه به اصول اخلاقی برای انجام امر و نهی است. قرآن کریم در آیه ۸ سوره مائده می‌فرماید: «وَلا یَجرِمَنَّکُم شَنَآنُ قَومٍ عَلى أَلّا تَعدِلُوا. اعدِلوا هُوَ أَقرَبُ لِلتَّقوى». یعنی مخالفت و دشمنی بادیگران نباید موجب زیرپاگذاشتن یک اصل اخلاقی مثل عدالت شود. نکته سوم استفاده از ادبیات مناسب و سخنان منطقی است. در این زمینه نیز خوشبختانه منابع دینی ما راهکارهای خوبی ارائه کرده اند. به عنوان مثال، آیه ۱۲۵ سوره نحل («ادْعُ إِلى سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَهِ وَ الْمَوْعِظَهِ الْحَسَنَهِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ») تصریح کرده که در دعوت دیگران به راه درست، از سخنان حکیمانه، موعظه حسنه و جدال احسن استفاده کنید. مجموعه این دستورالعمل ها البته باید درجای خود به تفصیل نسبت به فضای مجازی مصداق یابی شود. در این جا البته اشاره به این مطلب هم لازم است که نهادهای رسمی متولی امر به معروف و نهی از منکر باید بیش از دیگران نسبت به مراعات این اصول حساسیت و اهتمام داشته باشند. یعنی در زمینه مراعات «اخلاقِ امر به معروف و نهی از منکر» الگوی دیگر کاربران فضای مجازی باشند.

◄ یکی از موانع مهم در امر به معروف و نهی از منکر لسانی در فضای حقیقی، حیا و شرمی است که در مواجهه مستقیم با برخی افراد وجود دارد. از آنجا که در فضای مجازی امکان پنهان سازی هویت های فردی و حتی گروهی وجود دارد چه بسا بشود این مانع امر به معروف و نهی از منکر را کم کرد و از این فضا در راستای فرهنگ سازی امر به معروف و نهی از منکر بهره برد. به نظر شما چگونه میتوان این فرهنگ را در جامعه ایجاد کرد؟

◙ سخن شما از یک جهت درست است، ولی از سوی دیگر، ناشناس ماندن در فضای مجازی ممکن است «امکان تاثیر» را، که یکی از شرایط امر به معروف و نهی از منکر است، نسبت به مواجهه حضوری کاهش دهد. بعلاوه که می‌تواند موجب اقدامات غیرمسوولانه افراد در این زمینه شود. بنابراین، برای کاهش این مسائل و آنچه شما فرهنگ سازی نامیده اید بهترین کار، «آموزش و دانش افزایی» کاربران فضای مجازی است که بیش از همه بر عهده نهادهای رسمی و غیررسمی مرتبط با امر به معروف و نهی از منکر است. بسته محتوایی این دانش افزایی هم باید دست کم سه دایره موضوعی را در بر بگیرد: یکی «شناسایی» معروف ها و منکرهای فضای مجازی و ترغیب کاربران به انجام معروف و ترک منکرات در این فضا، دیگر، متوجه کردن کاربران به «اهمیت و ضرورت» انجام این دو وظیفه اخلاقی، و سوم، «شیوه های انجام» آن با توجه به شرایط خاص این فضا. این قسم سوم مرتبط است با آنچه امروزه در ادبیات فناوری های ارتباطی با عنوان «سواد رسانه ای» (Media Litracy) نامیده می‌شود و البته متناسب با امر به معروف و نهی از منکر در این فضا باید بومی سازی شود.

◄ « تأثیرگذاری» یکی از مهمترین شرایط امر به معروف و نهی از منکر است، و اگر امر به معروف و نهی از منکر تأثیرگذار نباشد به هدف خود نرسیده است. آیا نوع تأثیرگذاری در فضای مجازی با فضای واقعی تفاوت دارد؟ چه ویژگیهایی در فضای مجازی وجود دارد که می‌توان از آنها برای تأثیرگذاری بیشتر در امر به معروف و نهی از منکر بهره برد؟

◙ ببینید، فضای مجازی یک رسانه است، و امر به معروف و نهی از منکر در بستر این فضا، نوعی «تبادل محتوا و پیام» محسوب می‌شود. از این نظر، میزان تاثیرگذاری آن بستگی دارد به «محتوا، روش و قالب ارائه، و حاملان» این پیام. به عنوان مثال، اگر محتوای آن شامل امر و نهی نسبت به منکرات و معروف های دارای اولویت کاربران باشد میزان اقبال به / و تاثیر از آن هم بیشتر می‌شود. به عنوان نمونه، مدتی پیش ظاهرا ستاد امر به معروف کلیپ کوتاهی را در فضای مجازی منتشر کرد که مربوط بود به تضییع حقوق ارباب رجوع در ادارات و سوءاستفاده برخی مدیران از موقعیت خود. این کلیپ بازخورد خوبی در بین کاربران پیدا کرد، چرا که دست بر منکری گذاشته بود که جزو دغدغه های اولویت دار مخاطبان بود. بنابراین، نخستین شرط تاثیرگذاری امر به معروف در فضای مجازی، توجه به محتوای پیام است.

شرط دیگر، بهره گیری از ابزارها و شیوه های جذاب برای کاربران این فضا است. به عنوان مثال، تشویق به یک رفتار خوب یا ترک یا رفتار زشت اگر در قالب یک تصویر یا یک ویدیوی چند دقیقه ای باشد بسیار موثرتر است و مخاطب بهتر و سریع تر با آن ارتباط برقرار می‌کند تا ارائه آن به صورت یک متن طولانی یا یک سخنرانی خشک. همچنین اگر پیام به صورت غیرمستقیم و یا به صورت طنزآمیز باشد بیشتر دیده می‌شود.

سومین عاملی که در تاثیرگذاری یک پیام در فضای مجازی نقش دارد، ویژگی های «حامل یا ارائه کننده» پیام است. به عنوان مثال، امر به معروف و نهی از منکری که توسط یک استاد شناخته شده دانشگاه یا یک روحانی محبوب انجام شود موثرتر از یک فرد عادی جامعه است. علاوه بر این ها، پیشگامی آمر و ناهی در عمل به آنچه می‌گوید، و توجه به دیگر اصول اخلاق رسانه و خبر، از قبیل صداقت، معقول و منطقی و مستدل بودن، و احترام به مخاطب هم در میزان تاثیرگذاری نقش دارد.

◄ اکنون که بحث از شهرت و محبوبیت در فضای مجازی شد نقبی بزنیم به نسبت این موضوع با مسوولیت اخلاقیِ امر به معروف و نهی از منکر. در یکی از نوشته های تان خطاب به سلبریتیها و افراد مشهور گفتهاید: «مشهوریم، پس مسوولیم». با توجه به این که مسوولیت اجتماعی به عنوان یکی از عناوین مرتبط و همراستا با امر به معروف و نهی از منکر است؛ جایگاه این مسوولیت در فضای مجازی به چه صورت است؟

◙ اجازه دهید به این پرسش بیشتر از منظر «مسوولیت اخلاقی» (Moral Responsibility) پاسخ دهیم. فهم این اصطلاح البته مبتنی است بر شناخت ارتباط آن با یک اصطلاح دیگر در فلسفه اخلاق، یعنی «وظیفه اخلاقی» (Moral Duty). این وظایف می‌تواند عام یا خاص باشد که قبلا درباره‌ آنها صحبت شد. از نظر اخلاقی هر کس که وظیفه ای متوجه او باشد نسبت به ایفای آن وظیفه مسوول است و باید (چه در دنیا و آخرت و چه نزد وجدان اخلاقی خود) پاسخ گو باشد. با توجه به این مطلب، در پاسخ به سوالی که طرح کردید باید گفت اولا از آن جا که همه مرتبطان با فضای مجازی (اعم از شهروند-کاربران و نهادهای رسمی) درباره اخلاقی شدن این فضا وظایفی را بر عهده دارند، پس همه آنها در این زمینه مسوول هم هستند. ثانیا، از آنجا که تکلیف و وظیفه مبتنی بر «وُسع و توان» است («لایکلف الله نفسا الا وسعَها»، سوره بقره، آیه ۲۸۶) پس هر کس که امکانات بیشتری دارد وظیفه خطیرتر و در نتیجه مسوولیت بیشتری هم دارد. بر این اساس، سازمان های حاکمیتی که امکانات مادی و معنوی بیشتری دارند، و چهره های مشهور که، نسبت به کاربران عادی، از شهرت و معروفیت و گاه محبوبیت بیشتری برخوردارند، نسبت به امر به معروف و نهی از منکر در فضای مجازی مسوولیت بیشتری دارند. باید یادآوری کرد که منظور از چهره های مشهور، فقط بازیگران و ورزشکاران نیستند، بلکه شخصیت های سیاسی و فرهنگی و دینی از قبیل امامان جمعه و اساتید دانشگاه یا مدیران جامعه نیز جزو این گروه هستند.

بنابراین، وظایف و مسوولیت های هر یک از دو گروهی که گفته شد، بایستی به تفکیک و تفصیل بیان شود، ولی از آنجا که اکنون چنین امکانی فراهم نیست، به طور مختصر به چند نمونه از این مسوولیت ها اشاره می‌شود. ایجاد همگرایی و احساس مسوولیت جمعی در مورد معروف ها و منکرهای اخلاقی در فضای مجازی از جمله وظایف مشترک هر دو گروه است. ولی داشتن سعه صدر در مواجهه با آمران و ناهیان، استقبال از نقدهای وارد و پاسخ گویی درباره نقدهای نادرست را می‌توان از وظایف و مسوولیت های مدیران جامعه و سازمان های رسمی و غیررسمی دانست. از سوی دیگر، مراقبت بر گفتار و کردار خود در فضای مجازی، پرهیز از جابه جا کردن معروف ها با منکرات، و پیشگام شدن در مسوولیت پذیری اجتماعی و اخلاقی و ایفای وظیفه امر به معروف و نهی از منکر در این فضا یا با استفاده از این فضا را نیز می‌توان از جمله وظایفی دانست که بر عهده چهره های مشهور است. همان گونه که پیشتر هم گفته شد با همفکری، همکاری، همدلی و همراهی همه این گروه ها است که می‌توان به موثر بودن امر به معروف و نهی منکر در فضای مجازی (و حقیقی) و وصول به اهدافی که در اسلام برای این فریضه دینی و اخلاقی تعریف شده است امیدوار بود.

◄ از شرکت شما در این گفت وگو سپاسگزاریم.