توهین به مقدسات دینی از منظر اخلاق فناوری اطلاعات

الف) بی احترامی به مقدسات دینی و نمادهای مذهبی ادیان به خصوص اسلام اولین بار نيست که اتفاق افتاده و به دلایل مختلف آخرین بار هم نخواهد بود؛ بنابراین همه کسانی که دل در گروي دفاع از دین و باورهای دینی یا حتی دفاع از مفاهیم ارزشمند انسانی از قبیل آزادی بیان و همزیستی مسالمت آمیز شهروندان در دنیای امروز را دارند، بایستی نسبت به پيش‌گيري از این رفتارهای غيراخلاقي حساسیت و دغدغه لازم را داشته باشند. يکي از لوازم اين کار، شناسايي عوامل ايجادکننده و تشديدکننده ای است که به هتاکان جرات جسارت به مقدسات ديني را مي دهد. به باور يادداشت حاضر، امروزه رسانه ها و به طور خاص فضای مجازی و شبکه هاي اجتماعي هرچند ممکن است علت موجده چنين رفتارهايي نباشد ولي قطعا در تشويق و تشجيع هتاکان (و طبیعتا در پاسخ گویی به این کارها) نقشي به سزا دارند. و اين نکته‌اي است که کمتر به آن توجه شده است. از اين رو در مکتوب حاضر سعي مي شود از منظر اخلاق فناوری اطلاعات و نسبت اخلاق و رسانه توضيح بيشتري در اين باره ارائه شود.

ب) اغلب کسانی که در سال های اخیر در کشورهای مختلف به فعالیت‌های تخریبی نسبت به مقدسات دینی دست زده اند به طور گسترده‌ای از فضای مجازی برای زمینه سازی، اطلاع رسانی، توجيه و ضریب دهی به کارهای خود استفاده کرده و می‌کنند؛ به گونه‌ای که می‌توان ادعا کرد اگر شبکه‌های اجتماعی نبود این افراد انگیزه کمتری برای چنین کار‌هایی داشتند. همچنین فضای مجازی به این افراد امکان می‌دهد با استفاده از خاصيت «پررنگ نمايي» رسانه، اقلیت و منفور بودن خود را کم رنگ کنند، از گروه های مختلف اجتماعی برای رسیدن به اهداف آشکار یا پنهان خود يارکشي يا از حکومت ها باج‌گیری کنند. بنابراین، با پذیرش نقش فضای مجازی در این گونه فعالیت ها و با توجه به حضور روزافزون این رسانه در زندگی انسان امروز، می‌توان گفت امکان تکرار و تداوم چنین کارهایی به طور جدی وجود دارد. مويد اين ادعا آن که به گفته خبرگزاری ها در طی شش ماه اخير شش بار در کشورهای اروپایی به ساحت قرآن کریم توهین شده است (خبرگزاری فارس، ۳۱ تیر ۱۴۰۲). از این رو، باید تداوم این رفتارها را مفروض گرفته و برای مواجهه هدفمند، برنامه ریزی شده، فراگیر و موثر با آنها آمادگي داشت.

ج) توهين به مقدسات اسلامي خودش في نفسه کاري غيراخلاقي است، چرا که اولا موجب رنجشِ بي دليل ميليون ها انسان معتقد به اين مکتب مي شود، ثانيا آتش کينه و اختلاف را در جوامع مختلف، به ويژه کشورهايي که اجازه چنين کاري را داده اند، شعله ور مي کند و چه بسا موجب عکس العمل هاي افراطي شود و جان ومال افراد زيادي که قاعدتا نقشي در اين ماجرا نداشته اند را به خطر اندازد، ثالثا از آن جا که حاکمان کشورهايي که اجازه چنين کارهايي را صادر مي کنند مدعي اند که اين کار براساس قوانين کشورشان است، قانون را در برابر اخلاق قرار مي دهد و آن را از هدف اصلي قانون‌گذاري که ايجاد انضباط اجتماعي و تامين خيرعمومي است دور مي کند.

از منظر بحث رسانه هم استفاده از بستر فضاي مجازي براي کارهاي نابخردانه اي چون بي احترامي به مقدسات ديني، به دلائل زیر کاری غیراخلاقی محسوب می‌شود:

1. سوءاستفاده از فضاي مجازي: فضاي مجازي هم مانند ديگر رسانه ها از نظر اخلاقي کارکردي دوگانه دارد ولي هر انسان اخلاق مداري حتي اگر دين هم نداشته باشد بايستي سعي کند به حکم وجدان اخلاقي خود از دست زدن به کارهايي که کفه استفاده نادرست از این فضا را سنگین می‌کند خودداري نماید. تبلیغ و ترویج کارهایی چون توهین به مقدسات دینی یکی از مصادیق این سوءاستفاده است.
2. قباحت زدايي از رذائل اخلاقي: با توجه به کثرت مخاطبان فضاي مجازي، و تاثیر آن به ويژه بر نوجوان و جوانان، استفاده مکرر از اين بستر براي کارهاي ناشایستي چون توهين به کتب آسماني، حريم قدسي اين مقدسات را مخدوش مي کند و به مرور زمان زشتي تعرض به آنها را نزد مخاطب کاهش مي دهد. با کاهش هزينه هاي ارتکاب چنين رفتارهايي انگيزه تکرار آنها توسط ديگران افزايش پيدا مي کند. شعله ور شدن چنين آتشي فقط در اين محدوده باقي نمي ماند و می‌تواند طبق قاعده «شیب لغزنده» (Slippery slope) تخم مرغ دزد را به شتر دزد تبدیل کند و دیگر عرصه های زندگی اجتماعی را در بر بگیرد. انعکاس کارهایی چون آتش زدن قرآن یا تمسخر مقدسات دینی در آینه این رسانه، به پلشتی اینها ضریب می‌دهد و چهره رسانه را مکدر می‌کند. روشن است که به هراندازه این غبار بیشتر شود امکان حقیقت نمایی آن کاهش پیدا می‌کند.
3. زمینه سازی برای تحدید رسانه و تضییع حقوق دیگران: دسترسی به فضای مجازی امروزه یک حق برای شهروندان همه جوامع محسوب می‌شود، اما سوءاستفاده از آن برای ملکوک کردن چهره مقدسات دینی و آزردن و خشماگین کردن میلیون ها انسان دین دار، ممکن است برخی دولت ها را وادار کند که مانع از دسترسی شهروندان به این رسانه شوند. طبیعتا این کار موجب تضییع حق کسانی می‌شود که از فضای مجازی استفاده اخلاقی می‌کنند و نه تنها در شکل گیری این رفتارهای نابخردانه نقشی ندارند بل که مخالف هم هستند.

د) چه بايد کرد؟ همان گونه که گفته شد سوءاستفاده از فضای مجازی برای انتشار محتواهای غیردینی و ترویج کارهایی چون سوزاندن قرآن همواره امکان تکرار دارد و هرلحظه ممکن است در گوشه ای از جهان به گونه ای دیگر تکرار شود. از این رو، هم نهادهای دینی مانند حوزه های علمیه، هم نهادهای حاکمیتی در کشورهای اسلامی، هم شهروندان عادی که دغدغه سلامتی اخلاقی رسانه و دفاع از ارزش های دینی را دارند بایستی همواره برای مواجهه با چنین رویدادهایی آمادگی داشته باشند. برای وصول به این مقصود، موارد زیر پیشنهاد می‌شود:

1. فرصت سازی: انتشار محتوای نامناسب درباره آموزه ها یا مقدسات اسلامی به رغم زشتی آن، فرصت هایی را نیز فراهم می‌آورد که بایستی از آنها استفاده کرد. معمولا بعد از هر یک از این اتفاقات، میزان مراجعه به فضای مجازی برای آشنایی با اسلام و شخصیت های اسلامی افزایش پیدا می‌کند. مثلا بعد از حوادث مربوط به توهین نشریه فرانسوی «شارلی ابدو» به پیامبر اسلام(ص) تقاضا برای خرید قرآن رشد چشم گیری پیدا کرد (سایت ایکنا، ۱۴ بهمن ۱۳۹۳) از این رو باید همواره با استفاده از رسانه این تهدیدها را به فرصت تبديل کرده و به قول اقبال لاهوري:

از ته آتش بر اندازیم گل / نار هر نمرود را سازیم گل

شعله های انقلاب روزگار / چون بباغ ما رسد گردد بهار

2. مراعات اخلاق رسانه: در استفاده از فضای مجازی (و حتی در فضای فیزیکی) برای مواجهه با کارهای غیراخلاقی دیگران باید اخلاق را مراعات، و از تولید و انتشار محتواهای حاوی توهین و تحقیر و تمسخر خودداری کرد. قرآن با صراحت هشدار داده که مبادا زشتی کار دیگران موجب شود عدالت و تقوا را زیر پا بگذارید («وَلَا يَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَى أَلَّا تَعْدِلُوا؛ اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَىوَاتَّقُوا اللَّهَ»؛ سوره مائده، آیه ۸). اقداماتي چون تهديد به سوزاندن کتب ديگر اديان، حمله به مراکز سياسي داراي مصونيت ديپلماتيک، حمله به شهرونداني که نقشي در اين زمينه نداشته اند يا نوشتن کامنت ها و مطالب توهين آميز در فضاي مجازي نه تنها کمکي به دفاع از دين نمي کند بلکه مستمسکي می‌شود براي هتاکانی که چنين آتشي را به پا کرده اند تا اين رفتارها را مويد کارهاي نادرست خود بدانند.
3. تولید محتوای متقابل: از منظر بحث رسانه، مجموعه کارهایی که هتاکان به مقدسات در فضای مجازی انجام می‌دهند نوعی تولید محتوا است و بنابراین، از همین منظر، نیز یکی از بهترین کارهایی که می‌شود کرد تولید محتوایِ متقابل است؛ رسانه در برابر رسانه. اگر آنها اسلام را عامل بدبختی جامعه یا قرآن را منادی ظلم و بی عدالتی می‌دانند، یا تلاش می‌کنند تصویری خشن و نامناسب از پیامبر گرامی اسلام(ص) ارائه کنند، پادزهر این کار آن است که با استفاده از همین رسانه و با استناد به منابع معتبر، چهره معقول و اخلاقی آموزه های اسلامی و پیشوایان دینی به جهانیان معرفی شود. ارایه زیبایی های مکتب اسلام نه تنها پاسخ به هتاکان،‌که نوعی احیای امر دین و عامل جذب دیگران به اسلام می‌شود. امام رضا(ع) فرمود خداوند رحمت کند کسی که امر ما را زنده کند. سوال شد این کار چگونه ممکن است. حضرت پاسخ داد علوم ما را فراگیرد و به مردم بیاموزد، که اگر مردم زیبایی های گفتار ما را می‌دانستند از ما پیروی می‌کردند («رَحِمَ اللّهُ عَبْدا اَحْیا أمْرَنا،» فَقُلْتُ لَهُ: «فَکَیْفَ یُحْیِی أمْرَکُمْ؟» قالَ: «یَتَعَلَّمُ عُلُومَنا و یُعَلِّمُها النّاسَ، فَإِنَّ النّاسَ لَوْ عَلِمُوا مَحاسِنَ کَلامِنا لاَتَّبَعُونا» (عیون اخبار الرضا، ۱/۳۰۷). البته در کنار این کار، بایستی گفتار و رفتار نادرست برخی از مسلمانان را نیز مورد نقد قرار داد تا مبادا گمان شود دفاع از مقدسات دینی به معنای تایید هرکاری است که توسط مسلمانان انجام می‌شود.
4. توجه به مسئله «قالب» و «روش»: فضای مجازی نوعی رسانه است و در رسانه صِرف داشتن محتوای خوب کافی نیست، بلکه، گاه مهم تر از آن، قالبی است که برای انتقال این محتوا استفاده می‌شود. این نکته ای است که در بسیاری از موارد مبلغان و مدافعان دین در فضای مجازی از آن غفلت می‌کنند. بنابراین، برای پاسخ رسانه ای به هتاکان به مقدسات اسلامی، بایستی از متخصصان رشته هایی چون تولید فیلم، ویدیو، تصویربرداری، و تولید محتوا برای فضای مجازی برای تولید محتوای جذاب کمک گرفت. به علاوه که محتواهای تولیدی را بایستی به زبان های مختلف دنیا ترجمه کرد تا افراد بیشتری در جریان امور قرار گیرند.
5. هم افزایی با اخلاق گرایان جهان: همان گونه که گفته شد توهین به مقدسات دینی و آزردن پیروان ادیان نه تنها از نظر انسان های متدین بلکه از نظر بسیاری از افراد بی دین هم کاری غیراخلاقی محسوب می‌شود. از این رو بایستی با استفاده از امکانات خوبی که فضای مجازی فراهم کرده است با این گونه افراد ارتباط برقرار کرد و از آنان برای محکوم کردن رفتارهای توهین آمیز نسبت به ادیان و پیشگیری از تکرار آنها کمک گرفت. همراهی و همدلی این افراد، به ویژه اگر از چهره های شناخته شده و ساکن کشورهایی باشند که توهین به مقدسات دینی در آنجا انجام می‌شود، قطعا تاثیرات فراوانی خواهد داشت. البته این ارتباطات نباید در سطح افراد باقی بماند بلکه بایستی سازمان ها و نهادهای موجود در جوامع اسلامی و کشورهای غیراسلامی را نیز در بر بگیرد.

آنچه گفته شد و صرفا از منظر اخلاق رسانه و ناظر به فضای مجازی بود، گرچه برای مواجهه با هتک حرمت مقدسات دینی لازم است اما کافی نیست و در کنار آن بایستی مجموعه ای از فعالیت های علمی و عملی در عرصه های دیگری چون سیاست و اجتماع نیز انجام شود که بررسی آنها از عهده یادداشت حاضر بیرون است.

حسینعلی رحمتی

22 مرداد 1402

متن یادداشت در سایت فکرت 👈🏿  http://fekrat.net/?p=14986