مشهوریم، پس مسوولیم

مشهوریم، پس مسوولیم:

نگاهی اخلاقی به انتشار تصاویر سلبریتی ها در فضای مجازی

« گفت و گو با سایت ایکنا »

(تغییر عنوان از بنده است)

اخیراً کلیپ‌ها و عکس‌هایی از هنرپیشه‌های سینما و تلویزیون و چهره‌های مشهور کشور در فضای مجازی منتشر شده است که سنخیتی با فرهنگ ایرانی و اسلامی ندارد. البته این مسئله مسبوق به سابقه بوده، لیکن روند انتشار این تصاویر به همراه برخی هنجارشکنی‌ها در داخل کشور گویای شکل‌گیری جریان متعمدانه یا غیرهوشیارانه‌ای است. به این معنا که باید هر چند وقت یک بار منتظر انتشار تصاویری از هنجارشکنی در داخل یا خارج کشور باشیم. به منظور ارزیابی بیشتر این مسئله و ارائه راهکارهای عملیاتی و اخلاقی مقابله با هنجارشکنی سلبریتی‌ها در فضای مجازی، گفت‌وگویی با حجت‌الاسلام حسینعلی رحمتی، پژوهشگر اخلاق فناوری، داشتیم که مشروح آن از نظر می‌گذرد:

ایکنا ــ با توجه به گسترش روزافزون شبکه‌های اجتماعی، امروزه به طور مکرر شاهد انتشار عکس‌ها و فیلم‌هایی از مردم عادی یا سلبریتی‌ها و چهر‌ه‌های شناخته‌شده در فضای مجازی هستیم که گاه با هنجاری‌های دینی و فرهنگی جامعه ما تناسب ندارد. آیا انتشار این تصاویر را می‌توان از مصادیق ترویج فساد دانست؟

‌- پاسخ به این پرسش مستلزم آن است که ابتدا معیاری برای فساد تعریف کنیم. از نظر دینی هر رفتاری که با کرامت انسان منافات داشته باشد و منجر به گناه و دوری خود فرد یا دیگران از خداوند شود فساد به شمار می‌آید. این فساد مختص عرصه‌های فرهنگی و اجتماعی نیست و در دیگر حوزه‌های زندگی انسان مانند اقتصاد و سیاست هم امکان وقوع دارد. امروزه شکل‌گیری فضای مجازی و دسترسی افراد جامعه به ابزارهای اطلاع‌رسانی از یک طرف مجال فراوانی را برای صلاح و اصلاح جامعه و تقویت فضائل اخلاقی فراهم کرده است و از سوی دیگر مثل هر ابزار و وسیله دیگری، زمینه سوءاستفاده و ترویج فساد و رذائل اخلاقی را مهیا کرده است.

یکی از مصادیق این سوءاستفاده، انتشار تصاویر نامناسب یا تصاویری است که صاحبان آن راضی به انتشار آن‌ها نیستند. چنین کاری اگر از سوی چهره‌های مشهور، که دسته‌ای از آن‌ها با عنوان سلبریتی شناخته می‌شوند، انجام شود، طبیعتاً به خاطر وسعت تأثیری که دارد از نظر اخلاقی و دینی ناپسندتر است، اما هرگونه انتشار فیلم یا عکس را نمی‌توان مصداق فساد و رذیلت اخلاقی دانست، بلکه مواردی مشمول این عنوان می‌شود که به طور مستقیم یا غیرمستقیم به یک گناه یا رذیلت اخلاقی یا تضییع حق منتهی شود.

ایکنا ــ منظور شما از مستقیم و غیرمستقیم چیست؟ نمونه‌های عینی آن را در فضای مجازی ذکر کنید.

- نمونه مستقیم مانند بازیگری که فیلم اسلحه کشیدن و کارهای خشونت‌آمیز خود را در شبکه‌های اجتماعی به اشتراک می‌گذارد یا خواننده‌ای که ویدئوهای حاوی سخنان زشت و رکیک خود را منتشر می‌کند. این کارها به خودی خود غیراخلاقی است و انتشار آن‌ها رذیلت مضاعف است، چراکه موجب تشویق دیگران، به ویژه نوجوانان و جوانان به انجام رفتارهای پرخطر یا بیان سخنان زشت می‌شود.

اما موارد غیرمستقیم مثلاً در جایی است که سلبریتی‌ها تصاویر یا ویدئوهایی از جشن‌ها و میهمانی‌ها یا محیط زندگی گران‌قیمت و به قول معروف لاکچری خود را در فضای مجازی منتشر می‌کنند. این کارها گرچه به خودی خود از نظر اخلاقی ایرادی ندارد، ولی از آنجا که موجب رنج و حسرت کسانی می‌شود که امکان برخورداری از چنین امکاناتی را ندارند، کاری غیراخلاقی محسوب می‌شود.

ایکنا ــ آیا انتشار تصاویر خلاف عرف یا اخلاق سلبریتی‌ها بدون اجازه آن‌ها می‌تواند نقش بازدارندگی داشته باشد و مثلاً آن‌ها را برای پایبندی به ارزش‌های دینی و اخلاقی مقید سازد؟

- لزوماً این گونه نیست و چه بسا که تأثیر معکوس داشته باشد. سیره پیامبر گرامی اسلام(ص) و ائمه معصومین(ع) درباره «استخدام وسیله» نشان‌گر آن است که برای رسیدن به اهداف اخلاقی باید از ابزارها و روش‌‌های اخلاقی استفاده کرد و به قول معروف نمی‌توان با پارچه کثیف شیشه آلوده را تمیز کرد و هدف وسیله را توجیه نمی‌کند؛ بنابراین اگر یک سلبریتی در داخل یا خارج کشور کار نادرستی را انجام داد، حتی اگر نیت خیر هم داشته باشیم، از نظر اخلاقی اجازه نداریم به دنبال تجسس در زندگی او باشیم و بدون رضایت و اجازه او از آن فیلم‌برداری کنیم و بر فرض فیلم‌برداری، اجازه نداریم آن را در شبکه‌های اجتماعی منتشر کنیم.

چنین کارهایی ممکن است منجر به جری‌تر شدن فرد خطاکار و بستن شدن راه اصلاح او یا تحمیل هزینه‌های مادی و معنوی بیش از خطایی که انجام داده بشود که از نظر اخلاقی درست نیست. راه درست آن است که بر اساس آموزه‌های اسلامی در زمینه امر به معروف و نهی از منکر عمل کنیم و به جای ورود به حریم خصوصی وی، با کارهای ایجابی چون تذکر محترمانه و خصوصی به او یا فعالیت‌های سلبی از قبیل ترک عضویت در صفحه اجتماعی او یا شرکت نکردن در برنامه‌هایش، اعتراض خود را به رفتارهای ناپسندش بیان کنیم. در عین حال بر فرض که شخص خطایی هم انجام داده باشد، برخورد با او وظیفه نهادهای قانونی و مسئول است که آن‌ها هم به انتشار تصاویر حریم خصوصی فرد در فضای مجازی نیاز ندارند.

ایکنا ــ اگر خود فرد رضایت داشته باشد باز هم انتشار تصاویر او غیراخلاقی است؟

- رضایت فرد در مورد مسئله حریم خصوصی تأثیر دارد، اما معیار انتشار نیست. بنابراین، اگر یک چهره شناخته‌شده گفتار یا رفتار ناپسندی داشته باشد و از اینکه دیگران مطلع شوند رضایت داشته باشد و از آن بالاتر، برای کسب شهرت و جذب فالوئر و مانند آن از این کار استقبال هم بکند، این رضایت نهایتاً موجب می‌شود که سرک کشیدن به زندگی او نقض حریم خصوصی‌اش محسوب نشود، اما مجوز اخلاقی بودن برای انتشار آن نیست؛ چراکه منجر به خطاهای دیگری چون قباحت‌زدایی از رذائل اخلاقی و تشویق دیگران به انجام کارهای زشت می‌شود.

ایکنا ــ ارتباط بحث انتشار تصاویر با مسئله حریم خصوصی چیست؟

- به طور ساده حریم خصوصی عبارت است از آن بخش از زندگی افراد که معمولاً در معرض دید دیگران نیست و آن‌ها تمایل ندارند کسی از آن مطلع شود. برای مثال درون خانه، میزان درآمد، حساب‌های بانکی و مانند آن جزو حریم خصوصی محسوب می‌شود، اما آیا آنچه در معرض دید دیگران است مانند حضور در فروشگاه و خیابان یا مراسم عمومی را می‌توان حریم خصوصی نامید؟

اگر معیار نادیده‌ شدن باشد، طبیعتاً این موارد دیگر «حریم خصوصی» محسوب نمی‌شود. به همین خاطر ممکن است کسانی این موارد را «حریم شخصی» بدانند نه خصوصی. در عین حال، در مورد همه افراد، چه مشهور و چه غیرمشهور، اگر کسی بخواهد از حریم خصوصی یا شخصی آن‌ها تصویربرداری کند، باید با اجازه و رضایتشان باشد. حتی ارتکاب رفتارهای غیراخلاقی در هر یک از این دو فضا هم مجوز فیلم‌برداری و انتشار آن در فضای مجازی نیست.

ایکنا ــ با توجه به شخصیت حقوقی سلبریتی‌ها و تأثیر رفتار آن‌ها در افکار عمومی، آیا قوانین و هنجارهای ناظر به حریم خصوصی در مورد این افراد با سایر مردم متفاوت است؟ اساساً تعریف حریم خصوصی درباره سلبریتی‌ها چیست؟

- حریم خصوصی که قبلاً تعریف شد درباره سلبریتی‌ها و دیگران فرقی نمی‌کند، آنچه درباره چهره‌های مشهور ماجرا را حساس‌تر می‌کند این است که این افراد اولاً باید بیش از دیگران به حفظ حریم خصوصی خود اهتمام داشته باشند؛ چراکه مردم به دلایل مختلف نسبت به آگاهی از زندگی آن‌ها کنجکاوترند و بنابراین بیش از دیگران زیر نظر دوربین‌هایی هستند که امروزه به راحتی در دسترس همه شهروندان است.

ثانیاً باید بیش از افراد عادی نسبت به مراعات اصول اخلاقی و ضوابط قانونی در فضای عمومی یا غیرعمومی، حتی در خارج کشور مواظبت کنند؛ چراکه چه بخواهند چه نخواهند به خاطر شهرت یا شخصیت‌شان برای برخی از شهروند ـ کاربران فضای مجازی الگو هستند و خوب و بد رفتارهایشان در دایره‌ای وسیع بازنمایی می‌شود.

ایکنا ــ بنابراین می‌توان گفت که شهرت برای این افراد نوعی سرمایه است؟

- بله، اما سرمایه‌ای که از نظر اخلاقی کارکردی دوگانه دارد؛ هم می‌تواند موجب تعالی فردی خودشان و رشد اخلاقی جامعه شود، هم می‌تواند زمینه‌ساز ترویج رفتارهای غیراخلاقی شود. البته شکل‌گیری هر یک از این دو کارکرد بستگی به میزان توجه و مواظبت خود سلبریتی‌ها دارد. امروزه به خاطر فراوانی، سادگی و سهولت ابزارهای اطلاع‌رسانی از قبیل تلفن‌های همراه و با وجود شبکه‌های اجتماعی، کوچک‌ترین خطای خواسته، یا حتی ناخواسته، چهره‌های مشهور می‌تواند برای آن‌ها ضررهای مادی و معنوی غیرقابل جبرانی را به دنبال داشته باشد و چه بسا که ثمره سال‌ها تلاش صادقانه و زندگی شرافتمندانه آن‌ها با یک بی‌احتیاطی یا ساده‌انگاری برای همیشه بر باد رود.

ایکنا ــ تبعات انتشار این تصاویر در فضای مجازی چیست؟

- فضای مجازی در حال ایجاد یک دنیای جدید است؛ دنیایی که بسیاری از سازوکارهای آن با گذشته، آن هم گذشته‌ای در حد چهار یا پنج سال پیش نه صد سال قبل، بسیار متفاوت است و اتفاقاً افراد مشهور باید بیش و پیش از دیگران این دنیای جدید را بشناسند تا بتوانند در آن به درستی زندگی کنند و گرنه از نخستین قربانیان آن خواهند بود. انتشار تصاویر مربوط به حریم خصوصی و شخصی این افراد پیامدها و تبعات اخلاقی، فرهنگی، اجتماعی و حقوقی دارد و بر روی زندگی فردی و اجتماعی خود آنان و دیگران تأثیر می‌گذارد.

از جمله این پیامدها آن است که زشتی سرک کشیدن به زندگی دیگران را از بین می‌برد، موجب تحمیل ضررهای مادی و آسیب‌های روحی و عاطفی به فرد می‌شود، اعتماد اجتماعی را تضعیف می‌کند، و به الگوسازی از افراد ناشایست برای جامعه، به ویژه برای کودکان و نوجوانان، کمک می‌کند. این پیامدها وقتی در تعداد ده‌ها میلیونی کاربران شبکه‌های اجتماعی در کشور ما ضرب شود مشخص می‌شود که مثلاً انتشار یک ویدئوی کوتاه چه خسارت‌های سنگینی را می‌تواند بر جامعه تحمیل کند و آتشی را به پا کند که دود آن به چشم همه، حتی عاملان آن، برود.

ایکنا ــ آیا پدیده انتشار تصاویر خصوصی سلبریتی‌ها در فضای مجازی قابل کنترل یا پیشگیری است؟

- ساختار فضای مجازی به گونه‌ای است که اعمال کنترل و نظارت بر آن بسیار دشوار است و به دلایل گوناگونی چون ضعف اخلاقی برخی کاربران، گسترده دامن بودن فضای مجازی، بی‌مبالاتی خود سلبریتی‌ها، و امکان ناشناس ماندن و تغییر هویت متأسفانه کنترل و پیشگیری کامل از این روند امکان‌پذیر نیست.

ایکنا ــ با توجه به امکان‌ناپذیری پیشگیری، چه راهکارهای عملیاتی را توصیه می‌کنید؟

- در این زمینه باید مجموعه‌ای از کارهای ایجابی و سلبی مورد توجه قرار گیرد. باید توجه داشت که استفاده اخلاقی از فضای مجازی و عدم تجاوز به حقوق دیگران در این فضا مستلزم احساس مسئولیت اخلاقی، همدلی، هم‌فکری و همکاری چند گروه است. در مرتبه نخست خود سلبریتی‌ها و چهره‌های معروف، دیگر کاربران و شهروندان عادی و بالاخره نهادهای حاکمیتی و غیرحاکمیتی مرتبط با فضای مجازی، اخلاق، و فرهنگ جامعه. افراد مشهور باید همواره اصول اخلاقی و ارزش‌های دینی و فرهنگی کشورمان را مراعات کنند و جدای از ناظر دانستن خداوند، توجه داشته باشند که چه در داخل و چه در خارج کشور در خانه شیشه‌ای زندگی می‌کنند و همواره در معرض دید دیگران هستند.

این مطالب درباره کسانی است که تصاویرشان در فضای مجازی بدون اطلاع و رضایت آن‌ها منتشر می‌شود. حساب سلبریتی‌هایی که با روش‌های غیراخلاقی به دست خود مسائل شخصی‌شان را در این فضا منتشر می‌کنند جداست. شهروندان عادی هم باید ضمن احترام به حریم خصوصی دیگران، متوجه این نکته باشند که تجاوز به حقوق دیگران مانند سوراخ کردن کشتی جامعه است که خود آنان را هم غرق می‌کند.

با توجه به نقش باورهای دینی و ارزش‌های اخلاقی در مراعات حقوق دیگران، و تأثیر سواد رسانه‌ای برای استفاده درست از فناوری‌های ارتباطی و اطلاع‌رسانی، نهادهای مرتبط با فضای مجازی، صاحبان رسانه‌ها و متصدیان اخلاق و فرهنگ جامعه باید با برنامه‌ریزی و استفاده از روش‌های جذاب در این زمینه اقدام کنند. طبیعتاً مسئولیت این گروه بسیار سنگین‌تر از کاربران عادی است. همچنین‌ نهادهای مسئول باید ضمن برخورد قانونی با نقض‌کنندگان حریم خصوصی دیگران و مسدود کردن کانال‌ها و صفحات کسانی که از راه انتشار محتواهای ناظر به تجاوز به حقوق دیگران به کسب شهرت و ثروت اقدام می‌کنند، هزینه نقض اخلاق و قانون در فضای مجازی را افزایش دهند.

ایکنا ــ و نکته آخر؟

- یکی از گروه‌هایی که از طریق نقض حریم خصوصی بیش از دیگران آسیب می‌بیند دخترها و پسران نوجوانی هستند که به دلایلی چون بازی در یک یا دو فیلم و سریال، یا به طور اتفاقی در فضای مجازی مشهور شده‌اند. این افراد هم به خاطر طبع نوجوانی‌شان هم به خاطر نداشتن تجربه لازم، گاهی در حفظ حریم خصوصی خود یا مراعات اصول اخلاقی و هنجارهای فرهنگی جامعه بسیار بی‌احتیاطی می‌کنند. از این‌ رو لازم است دیگرانی چون والدین یا مدیران سازمان‌هایی که با آن همکاری دارند، آنان را به پیامد این رفتارها هوشیار سازند و به آنان بیاموزند که افزایش شهرت باید همراه با افزایش احساس مسئولیت در مورد «اخلاق اشتهار» باشد.

17 تیر 1398

حسینغلی رحمتی