شبکه‌های اجتماعی، و چالش خُرده-روایت های اخلاقی

🔻 1. میکرو روایت ها و ماکرو روایت ها در جامعه شبکه ای

شبکه های اجتماعی محصول دوران پست مدرن هستند و یکی از شاخصه های این دوران، همان گونه که فیلسوفانی چون ژان فرانسوا لیوتار خاطر نشان کرده اند، آزاد بودن از قید روایت های کلان (Macro-Narratives) و میدان یافتن خرده روایت هایی(Micro-Narratives) است که کلان روایت ها را در همه عرصه ها، از جمله اخلاق به چالش می‌کشند. امروزه شبکه های اجتماعی به خاطر خصلت دسترس پذیری که دارند این امکان را برای تک تک شهروندان فراهم کرده اند که در قامت یک نظریه پرداز اخلاقی ظهور کرده و به آسانی هنجارهای مورد نظر خود را ترویج و تبلیغ نمایند. برای این کار نه به تاملات عمیق علمی نیاز است نه سال ها حضور در آکادمی. تنها داشتن یک گوشی تلفن، یک شارژ اینترنت، اندکی انگیزه و سرسوزنی ذوق کافی است تا هر کس بتواند در قالب متن و صوت و فیلم هر چیزی را به عنوان ارزش یا ضدارزش به دیگران معرفی کند و در مدتی اندک هزاران و بلکه میلیون ها کاربر را به پیروان بی چون و چرای خود تبدیل کند.

🔻اما مسئله این است که خوانش های اخلاقی این شهروند-کاربران «لزوما» با کلان روایت هایی که از سوی مبلغان سنتی اخلاق مثل روحانیان، نهادهای حاکمیتی مانند آموزش و پرورش و آموزش عالی، و رسانه های رسمی چون صداوسیما ارایه می‌شود همسان وسازگار نیست. این چالش گاهی در «مفاهیم» ارزش های اخلاقی است و گاه در «مصادیق» آنها. به عنوان مثال با بررسی ویدیوهایی که جوانان در شبکه های اجتماعی از قبیل اینستاگرام به اشتراک می‌گذارند می‌توان دریافت که مفاهیمی چون قناعت، کم خواهی، و عدم سوءاستفاده از موقعیت که در اخلاق سنتی فضیلت شمرده می‌شد نزد «برخی» از آنان فضیلت محسوب نمی‌شود. از نظر مصداقی هم به عنوان مثال، بی پروایی دختران و پسران در معاشرت های اجتماعی که در اخلاق سنتی از مصادیق بی حیایی شمرده می‌شد نزد برخی از جوانان امروز نه تنها بی حیایی محسوب نمی‌شود که از مصادیق فرهیختگی و شعور اجتماعی به شمار می‌آید. این تفاوت های ارزشیِ بین نسلی البته نباید به این قضاوت غیرواقع بینانه و غیرمنصفانه منتهی شود که «همه» حاملان و راویان این روایت های غیررسمی افرادی اخلاق گریز یا اخلاق ستیز هستند.

🔻2. ویژگی های خُرده روایت های شبکه ای

هنجارهایی که توسط مروجان خرده روایت ها از قبیل سلبریتی ها معرفی می‌شود:
1.  معمولا فاقد پشتوانه نظری است.
2. در گزینش آنها نوعی ساده پسندی و سردستی گرفتن به چشم می‌خورد، تا جایی که گاه در قالب شوخی های غیراخلاقی متداول در فضای مجازی یا افواه جامعه مطرح می‌شود.
3. مرکزگریز است. یعنی مروجانش الزامی نمی‌ببیند که به فیلسوفان یا مبلغان اخلاق سنتی مراجعه کنند یا هنجارهای رسمی جامعه را مراعات کنند (مگر این که برایشان پرهزینه باشد).
4. حالتی آوانگارد و خلاف اخلاقیات مرسوم را دارد و به همین خاطر برای مخاطبانش جسورانه و جذاب است.
5. بیشتر به «خواست» مخاطب توجه دارد تا «نیاز» او. چرا که در فضایی فعالیت می‌کند که «دیده شدن» و افزایش فالوور و ممبر و لایک و کامنت بسیار تعیین کننده است و برای فرد شهرت و محبوبیت و قدرت و ثروت و رضایت می‌آورد.
6. مجریانش معمولا نوجوانان و جوانان هستند و همین موجب اعتماد و همدلی کاربران با آنها می‌شود.
7. با بهره گیری از ادبیات گفتاری نسل جدید و توجه به نکات زیبایی شناسانه ارایه می‌شود.

🔻3. پیامدهای ترویج خرده روایت ها

تا وقتی که این خرده روایت های اخلاقی با روایت های کلان و مورد تایید عقل و نقل مخالفتی نداشته باشد طبیعتا نه تنها مشکلی ایجاد نمی‌کنند بلکه از جهتی در خدمت ترویج آن کلان روایت هاست ولی با زبانی امروزی تر، اما وقتی با کلان روایت ها در تعارض باشند، با فرض این که همه مدعیات کلان روایت ها را قابل دفاع بدانیم، می‌توانند حقانیت، توجیه پذیری و کاربردی بودن کلان روایت ها را مورد تشکیک قرار می‌دهند. همچنین مطلق گرایی اخلاقی که عمدتا مورد تایید اخلاق سنتی است را تضعیف، و به نسبی گرایی اخلاقی دامن بزنند. از نظر عملی هم تضعیف ارزش های قوام بخش جامعه سلامت اخلاقی جامعه را مورد تهدید قرار می‌دهد.

🔻4. مواجهه با خرده روایت ها

مدافعان کلان روایت های اخلاقی بایستی وجود این خرده روایت ها را به عنوان یک «واقعیت» (و نه لزوما حقیقت) در جامعه شبکه ای شده امروز ایران بپذیرند و با راویان آن نوعی گفتوگوی انتقادی و تعامل مبتنی بر احترام را آغاز کنند. از سوی دیگر برای افزایش سواد رسانه ای و آگاهی اخلاقی مخاطبان تلاش مداوم داشته باشند، از ادبیات و قالب های جذاب استفاده کنند، و از همه مهم تر با تقید عملی به اخلاق بهترین مبلغ و مدافع کلان روایت های اخلاقی باشند.

✍️ دکتر حسینعلی رحمتی
10 اردیبهشت 1400