🔻خدای انباری، یا شاهد بازاری؟

 

✅ الف) آقای دکتر مهراب صادق نیا در یادداشتی با عنوان «بازگشت به دین» به این نکته اشاره کرده اند که شیوع کرونا و عطف توجه بسیاری از مردم جهان به دعا و خداوند برای دفع این بلا، نشان داد که برخلاف نظر برخی از اندیشمندان، «دین هنوز هم آخرین پناهِ انسان، حتّی در روزگار مدرن است» (کانال تلگرامی «اخلاق در حوزه اجتماع»، ۹۹/۱/۱۲)

 

✅ ب) در واکنش به موضوع بالا، آقای حسین پورفرج در مطلبی ضمن موافقت با اصل مدعا، گفته اند: «ما در دوران جدید خدا را در انباری تاریک ذهنمان محبوس کردهایم و تنها در شرایط اضطراری سراغ او را میگیریم. کرونا و شعار "بازگشت به دین" نمایانگر این تصویر از خداست که همانا او "خدایی انبارینشین" است و تنها دینداران در شرایط اضطراری به او رجوع میکنند.» (کانال تلگرامی «مدارِ مردمکِ دیده»، مراجعه: ۹۹/۱/۱۴)

 

✅ ج) آقای پورفرج با صراحت مشخص نکرده اند (یا دست کم بنده متوجه نشدم) آیا آنچه گفته اند مورد تایید خودشان هم هست یا خیر؛ ولی از آنجا که آنچه مطرح کرده اند با مضامینی مشابه توسط دیگران هم مطرح شده (و گاه دیده شده عده ای معتقدند این خدا-نهانی درباره خدای_اسلام نیز باید اجرا گردد) لازم است درباره آن چند نکته بیان شود.

 

🔻1. به نظر می‌رسد خطای مدافعان نظریه خدای انباری نشین این است که از یک مقدمهء معرفت شناسانه، نتیجه هستی شناسانهء نادرست گرفته اند. یعنی از این واقعیت که «انسان_مدرن معتقد است خدا را باید به کناری نهاد و فقط هنگام اضطرار به او مراجعه کرد» چنین نتیجه گرفته اند که: «در عالم واقع هم خداوند موجودی کم فایده است که فقط هنگام اضطرار و سختی به کار می‌آید». در حالی که بین این دو ارتباط ضروری وجود ندارد. همانطور که اگر من از ماشین فقط برای رفتن به محل کار استفاده کنم (و حتی معتقد باشم که این تنها کارکرد آن است) نمی‌توان نتیجه گرفت که وافعا تنها کاربرد ماشین همین است.

 

🔻2. اگر مطلب بالا پذیرفته شود، می‌توان گفت سکولارشدن و «مرگ خدا» در جامعه غربی، نه شکل گیری معرفتی صحیح نسبت به خداوند، بلکه بیشتر «غفلت از وجود خداوند» و دستکاری در سامانهء خداشناسی انسان مدرن بود. یعنی خدایی که می‌توانست در همه عرصه های زندگی حضور داشته باشد، به دلائلی (که بخشی از آن به مبلغان دین در جامعه غربی مربوط می‌شد) به تعبیر نویسنده، در انبار نهاده شد برای روز مبادایی که آیا بیاید یا نیاید.

 

🔻3. چنین خطایی اگر هم درباره خدای مسیحی و جامعه غربی قابل دفاع (یا توجیه) باشد، در مورد خدایی که اسلام معرفی کرده، قابل پذیرش نیست؛ چون خدایی که منابع اسلامی معرفی می‌کنند، خدایی است که:

➖ اول و آخر و ظاهر و باطن همه چیز است و به همه چیز آگاهی دارد (حدید/3)

➖ خالق و مالک همه چیز است، و از آشکار و پنهان امور خبر دارد(انعام/73)

➖ نظیر ندارد، و شنوا و بینا است (شوری/11)

➖ از رگ گردن به انسان نزدیک تر (ق/16)، و همیشه همراه او است (حدید/4)

➖ همه جا حضور دارد و آدمی به هر سو بنگرد رو به او دارد (بقره/115)

➖ در عین این که امور عالم در ید قدرت اوست(یس/82)، اما کارها را بر اساس قوانین حاکم بر جهان (سنت های الاهی) تدبیر می‌کند(فاطر/43)، که یکی از آنها انجام امور بر اساس نظام اسباب و مسببات و با اراده و اختیار انسان است. از این رو تغییر هر جامعه به دست مردم آن جامعه است (رعد/11).

➖ برای تنظیم ساحت های ارتباطی انسان با خودش (اخلاق فردی)، با خدا (اخلاق الهی)، با انسان های دیگر (اخلاق اجتماعی) و حتی با محیط زیست (اخلاق زیست محیطی)، راهکار و دستورالعمل دارد.

 

✅ 4. نتیجه این که خدایی با چنین وسعت حضور، نه موجودی «پرده نشین» در انبار برای روزهای خاص، بلکه «شاهد بازاری» است که همیشه و همه جا در دسترس است. حال اگر آدمی او را فقط به وقت اضطرار بخواند، تقصیر از اوست، نه خداوند.

 

🔻 خدا را چه دیدید، شاید فراگیر شدن ویروس منحوس کرونا در اغلب کشورهای جهان، به ویژه کشورهایِ پیشرفته علمی و صنعتی، در این سال های ابتدایی قرن بیست و یکم، زنگ هشداری است برای «غفلت زدایی» از انسان عصر حاضر که با خوش بینی (یا غرور؟) بیش از اندازه نسبت به دستاوردهای دوران مدرن در علم و فناوری، خدا را از زندگی خود غایب کرده بود. شاید این «باد نیازمندی به خداوند» است که وزیده است تا توهمِ «غیبت خداوند» را بر باد دهد، و به آدمی یادآوری کند که در هیچ حال از من گریز و گزیری نداری. پس، مرابخوان. تا مشتاقانه پاسخت گویم: «وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادي عَنِّي فَإِنِّي قَريبٌ أُجيبُ دَعْوَةَ الدَّاع‏» (بقره/186).

 

🔸 حسینعلی رحمتی

 

۱۵ فروردین ۱۳۹۹

 

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------