متاورس و اخلاق: آیا گذشته را چراغ راه آینده خواهیم کرد؟

🔹 1. «متاوِرس» Metavers یا «فرا- جهان» پروژه جدیدی است که غول های بزرگ فناوری به ویژه فیس بوک اخیرا برای طراحی و توسعه آن سرمایه گذاری مالی و انسانی فراوانی کرده اند. این شرکت حتی عنوان خود را به «مِتا» Meta‌ (فرا/ماورا) تغییر داده تا نشان دهد در صدد فرا رفتن از عصر شبکه های اجتماعی است. می‌توان گفت متاورس ترکیبی است از دنیای مجازی و فیزیکی که برخلاف فضای مجازی فعلی که کاربران «از آن» استفاده می‌کنند، کاربران «در آن» زندگی می‌کنند، ‌با یکدیگر تعامل دارند، دنیای خاص خود را همانگونه که دوست دارند طراحی می‌کنند، در آن سرمایه گذاری و تجارت می‌کنند،‌ با هرکس که بخواهند زندگی می‌کنند،‌ و فعالیت های شغلی و اداری خود را در آن انجام می‌دهند.

🔹 2. این که این پروژه چه زمانی امکان بهره برداری کامل پیدا می‌کند دقیقا معلوم نیست، اما حجم سرمایه گذاری های مالی و انسانیِ شرکت هایی چون متا، گوگل و اپل در این زمینه، همچنین تجربه توسعه فضای مجازی و فناوری های نوین در یکی دو دهه گذشته نشان می‌دهد که از هم اکنون باید آن را جدی گرفت و آمده فرض کرد. به یاد بیاوریم که ارزهای دیجیتال در سال ۲۰۰۸ به وجود آمدند و تا سال ۲۰۱۰ هر بیت کوین کمتر از یک دلار قیمت داشت اما اکنون قیمت آن به بیش از یک میلیارد تومان رسیده است.

🔹 3. با توجه به سنخ فناورانه متاورس می‌توان پیش بینی کرد که شکل گیری این دنیای جدید نیز مجموعه ای از مسائل و موضوعات اخلاقی را به دنبال خواهد داشت. از این رو لازم است همه افراد و نهادهایی که در جامعه ما به نوعی در زمینه اخلاق و فناوری های ارتباطی به ویژه فضای مجازی وظیفه و مسوولیت دارند از هم اکنون به طور جدی در صدد شناسایی این مسائل و چاره اندیشی برای آنها باشند.

🔹 4. ارزیابی فعالیت های انجام شده در زمینه اخلاق فناوری اطلاعات در چند دهه گذشته نشان گر آن است که جوامع حوزوی و دانشگاهی متصدی تدریس و تحقیق اخلاق متاسفانه درباره اخلاق فناوری اطلاعات ورودی بسیار با تاخیر داشته اند. حتی در چند سال اخیر هم که به این موضوع اهتمام نسبی شده است هنوز ما با کمبود جدی اخلاق پژوهان متخصص و منابع علمی متقن در این زمینه مواجه هستیم. نتیجه این که هنوز موضوعات و مسائل اخلاقی فراوانی درباره فضای مجازی و فناوری اطلاعات و ارتباطات وجود دارد که درباره آنها حتی یک مقاله هم نوشته نشده است. هم اکنون نیز این خطر احساس می‌شود که درباره فضای متاورسی که به احتمال زیاد، دیر یا زود، حاکمیت و شهروندان جامعه ما را تحت تاثیر قرار خواهد داد، کار علمی چندانی انجام نشود و در آینده ای نه چندان دور ما با جامعه ای مواجه شویم که به رغم حضور در این فراجهان، نسبت به زیست اخلاقی در آن آگاهی چندانی نداشته باشد.

🔹 5. امام علی(ع) یکی از نشانه های انسان عاقل را درس آموختن از تجربه های گذشته می‌داند«اِنَّمَا الْعاقِلُ مَنْ وَعَظَتْهُ التَّجَارُبُ»(تمیمی آمدی، 1366: 444) و معتقد است عبرت گرفتن مقدمه کسب بینش، فهم و آگاهی است«مَنِ‏ اعْتَبَرَ أَبْصَرَ وَ مَنْ‏ أَبْصَرَ فَهِمَ‏ وَ مَنْ‏ فَهِمَ‏ عَلِم‏»(نهج البلاغه، 1414ق: 506). با توجه به این سخن امام باید گفت نخستین گام برای مواجهه علمی و معقول و منطقی با فناوری هایی چون متاورس آن است که ما از کارهای کرده و ناکرده گذشته خود در زمینه اخلاق فناوری اطلاعات درس ها و تجربه های لازم را کسب کرده و آنها را چراغ راه آینده خود قرار دهیم. توجه داشته باشیم که فناوری های جدید منتظر اقدام اخلاق پژوهانه ما نمی‌مانند؛ بلکه از کوچکترین منفذی که پیدا کنند وارد زندگی شهروندان جوامع مختلف، و از جمله جامعه ما، می‌شوند. شاهد سخن این که در چندماه اخیر که بحث متاورس جدی شده است برخی از شهروندان کشورمان در فضای مجازی و فیزیکی در حال گفت وگو درباره شیوه سرمایه گذاری در این زیست جهان هستند و حتی اقداماتی را در این زمینه شروع کرده اند. حال سوال این است: ما در زمینه مباحث اخلاقی آن چه کرده ایم؟

✍️ حسینعلی رحمتی

9 دی 1400
____________________
✅اخلاقی زیستن در فضای مجازی نیازمند آموزش است. موارد بیشتر در کانال «اندکی اندیشه»👇 @harahmati