فضای مجازی، زندگی نمایشی، اخلاقِ نمایشی

«نمایش دادن» گرچه یکی از شاخصه های ذاتی فضای مجازی و به طور خاص شبکه های اجتماعی است ولی از نظر اخلاقی کارکردی دوگانه دارد. هم می‌تواند در خدمت تبلیغ ارزش های اخلاقی باشد هم، از سوی دیگر، می‌تواند نه تنها ابزاری برای ترویج رذائل اخلاقی شود بلکه خودِ اخلاق را به کالایی برای کسب شهرت و ثروت تبدیل کند. تبدیل کارکرد درست شبکه ها به یک کژکارکرد هرچند از سوی کاربران معمولی هم امکان پذیر است ولی وقتی از سوی چهره های مشهور و سلبریتی ها انجام شود پیامدهای غیراخلاقی اش ضریب تاثیر بیشتری پیدا می‌کند. یکی از مهم ترین این پیامدها شکل گیری نوعی «اخلاقِ نمایشی» است؛ یعنی هرگونه فعالیت به ظاهر اخلاقی که با اهداف غیراخلاقی در این فضا انجام می‌شود.

🔻1. استحاله «نمایش» به یک کژکارکرد

«نمایش دادن» گرچه یکی از شاخصه های ذاتی فضای مجازی و به طور خاص شبکه های اجتماعی است ولی از نظر اخلاقی کارکردی دوگانه دارد. هم می‌تواند در خدمت تبلیغ ارزش های اخلاقی باشد هم، از سوی دیگر، می‌تواند نه تنها ابزاری برای ترویج رذائل اخلاقی شود بلکه خودِ اخلاق را به کالایی برای کسب شهرت و ثروت تبدیل کند. تبدیل کارکرد درست شبکه ها به یک کژکارکرد هرچند از سوی کاربران معمولی هم امکان پذیر است ولی وقتی از سوی چهره های مشهور و سلبریتی ها انجام شود پیامدهای غیراخلاقی اش ضریب تاثیر بیشتری پیدا می‌کند. یکی از مهم ترین این پیامدها شکل گیری نوعی «اخلاقِ نمایشی» است؛ یعنی هرگونه فعالیت به ظاهر اخلاقی که با اهداف غیراخلاقی در این فضا انجام می‌شود.

✅ خانمی که به رستوران پول می‌دهد تا برایش غذا بپزند ولی فقط تصاویر آن را برایش ارسال کنند تا در استوری اینستاگرامش بگذارد، شاخ مجازی که در طول سال از گذاشتن هیچگونه صوت و تصویر سخیفی در صفحه اجتماعی اش خودداری نمی‌کند ولی در ایام محرم اشعار مذهبی در صفحه خود می‌گذارد و بعد از گذشت این ایام باز به روال قبلی خود ادامه می‌دهد، بازیگری که به خاطر اختلاف با دست اندرکاران یک برنامه با رکیک ترین الفاط آنها را می‌نوازد و در عین حال دیگران را به اخلاق دعوت می‌کند کارهای شان نمونه هایی از اخلاق نمایشی است.

🔻 عوامل مختلفی می‌تواند موجب ارتکاب اخلاق نمایشی در فضای مجازی شود. برخی از این عوامل ناظر به ضعف های شخصیتی و روحی و روانی فرد (از قبیل خوشیفتگی و خودحق پنداری) است، برخی هم به خاطر عدم تربیت اخلاقی و فرهنگی درست یا محرومیت های اقتصادی و اجتماعی است که فرد با آن دست به گریبان بوده است. و البته دسترس پذیری خود فضای مجازی و سهولت تولید و توزیع محتوا دراین فضا، و درآمدهایی که از این طریق می‌توان به دست آورد نیز در این میان سهم موثری د ارد.

🔻 2. اخلاق نمایشی یک چالش است؟

بخواهیم یا نخواهیم امروزه فضای مجازی بستری را فراهم کرده که هر انسان بی فضیلتی می‌تواند به آسانی خود را به عنوان یک الگوی فضیلت ساز جا بزند. اعضای چندصدهزار و گاه چندمیلیون نفری گروه ها و صفحات برخی سلبریتی های بی فضیلت بیان گر آن است که آنان، به تعبیر قرآن، جزو «سادات و کُبَرا»ی عصر جدید شده اند که دیگران را به گمراهی می‌کشند («وَ قالُوا رَبَّنا إِنَّا أَطَعْنا سادَتَنا وَ کُبَراءَنا فَأَضَلُّونَا السَّبِيلَا»، سوره احزاب، آیه 67). پیروی از دیدگاه های اینان به تعبیر فرانسیس بیکن، فیلسوف انگلیسی، موجب شک گیری «بت های نمایشی» Idol of the theater در افراد و مانع از وصول به حقیقت می‌شود. از این رو کسانی که دغدغه اخلاقیات نسل جدید را دارند بایستی اخلاق نمایشی در فضای مجازی را به عنوان یک چالش در نظر گرفته و برای آن چاره اندیشی کنند.

🔻3. چه پیامدهایی دارد؟

1. اگر در شکل گیری یک رفتار اخلاقی افزون بر «حُسن فعلی»، «حُسن فاعلی» را نیز شرط بدانیم می‌توان گفت مروجان اخلاق نمایشی در فضای مجازی در واقع روح اخلاق را از بین می‌برند چون کارهای آنها حتی اگر در مواردی «مطابق قانون اخلاق» باشد (حسن فعلی) چون برای برای دیده شدن و «خوب قضاوت شدن» توسط دیگران به هر وسیله است فاقد حسن فاعلی است.
2. همچنین اخلاق نمایشی از آنجا که مبتنی بر تظاهر و خودنمایی و فاقد عنصر «صداقت» است به «نفاق عقده و عمل» دامن می‌زند و موجب تحریف حقیقت و فریب مخاطب می‌شود.

🔻4. سالن را ترک کنیم و برای بازیگران کف نزنیم

1. تداوم حیات بازیگران اخلاق نمایشی در فضای مجازی وابسته به همین تشویق هاست. از این رو اخلاق اقتضا می‌کند که کاربران با پرهیز از کارهایی چون انتشار مطالب آنها، لایک زدن، کامنت گذاشتن، عضویت در صفحات، و حضور در لایوهای این افراد مجال بازیگری را از آنها بگیرند.
2. محققان اخلاق فناوری اطلاعات (اخفاپژوهان) البته باید حضور این افراد را جدی بگیرند و از یک طرف با نقد جدی گفتار و رفتارشان آنها را از توهمِ «خود را مهم دانستن» و «هدف وسیله را توجیه می‌کند» بیرون بیاورند و از سوی دیگر با افزایش سواد رسانه ای و تقویت روحیه نقادی مخاطبان شان آنها را از افتادن در دام بازی های غیراخلاقی بازیگران نجات دهند.

دکتر حسينعلي رحمتي
19 اردیبهشت 1400