«سَمَن های اخفاپژوه»؛ ظرفیتی نادیده در اخلاق پژوهی فناوری اطلاعات

✅اخلاق فضای مجازی و فناوری اطلاعات و ارتباطات (اَخفا) به طور روزافزون با موضوعات و مسائلی مواجه است که نیازمند اَخفاپژوهی و تجزیه وتحلیل و یافتن راهکارهایی برای مواجه درست با این مسائل است. با توجه به معذوریت های سیاستگذاری، مناسبات خاص اداری و محدودیت های انسانی و مادی که موسسات آموزشی و پژوهشی رسمی کشور، از قبیل دانشگاه ها و پژوهشگاه ها، یا حتی نهادهای حاکمیتی مرتبط با فضای مجازی با آن مواجه اند نمی‌توان انتظار داشت که پژوهش در این زمینه فقط بر عهده آنها باشد. یکی از بهترین راه ها برای حل این مشکل، استفاده از موسسات پژوهشی غیردولتی و سازمان های علمیِ مردم-نهاد (سَمَن) است. با وجود اندیشوران حوزوی و دانشگاهی در کشور ما چنین کاری امکان پذیر است.

✅ چنین فعالیت هایی در برخی کشورها انجام شده است. به عنوان مثال، «بنیاد رباتیک مسوولانه» found ation for Responsible Robotics (FRR) یک موسسه غیرانتفاعی است که سال 2016م در کشور هلند توسط چند نفر از اساتید دانشگاه تاسیس شده است. این سازمان هدف خود را تلاش برای پل زدن بین وضعیت موجود و وضعیت مطلوبِ فعالیت های فنی و اخلاقی در عرصه رباتیک، و ماموریت خود را ترسیم آینده ای مسوولانه در مورد طراحی، توسعه، تنظیم و استفاده از ربات های مبتنی بر هوش مصنوعی (IA) تعریف کرده است و از فعالیت هایی که در این زمینه می‌شود پشتیبانی می‌کند(به نقل از سایت بنیاد، 17 نوامبر 2020م).

✅الف) مزیت ها
🔸1. چنین فعالیت هایی موجب کاربردی تر شدن دروس دانشگاهی و حوزوی، و استفاده بهینه از سرمایه های مادی و معنوی این مراکز می‌شود.

🔸2. نهادهای حاکمیتیِ مرتبط با فضای مجازی با بهره گیری از یافته های پژوهشی این موسسات پشتوانه علمی سیاستگذاری ها و برنامه ریزی های خود را تقویت می‌کنند و این کار موجب افزایش «اعتماد و همراهی» کاربران فضای مجازی می‌شود.

🔸3. این موسسات توان جذب اخلاق پژوهانی را دارند که به صورت آزاد فعالیت می‌کنند.

🔸4. انجام فعالیت های پژوهی در آنها هم به آسانی قابل گسترش است هم سریع تر انجام می‌شود، و این شیوه برای مسائل اخلاقی فضای مجازی که در برخی موارد نیازمند «نیروهای واکنش سریعِ پژوهشی» است بسیار مناسب است.

✅ب) ظرفیت ها
سمن هایِ اخفاپژوه گستره ای وسیع از فعالیت را می‌توانند برای خود تعریف کنند، از تربیت محقق گرفته، تا اجرای طرح های پژوهشیِ مستقل یا مشترک با موسسات و نهادهای رسمی، برگزاری نشست های علمی، انتشار مجله، تولید محتوا برای فضای مجازی، و ارایه مشاوره به علاقه مندان به ویژه طلاب و دانشجویانی که تمایل به تحقیق در این زمینه دارند. البته این موارد به عنوان نمونه ذکر شد و قطعا موارد بیشتری را می‌توان به آنها افزود.    

✅ج) بایسته ها
🔸1. بهره گیری از صاحب نظران رشته های مختلف: اخلاق فناوری اطلاعات عرصه ای بین رشته ای است، از این رو لازم است افزون بر اندیشوران اخلاق پژوه، بسته به موضوع مورد تحقیق، از متخصصان رشته هایی چون فناوری اطلاعات و ارتباطات، رسانه، هوش مصنوعی، تعلیم و تربیت، فقه، فلسفه، کلام، جامعه شناسی، روان شناسی، علوم سیاسی، و حتی ادبیات و هنر نیز استفاده شود.

🔸2. کاهش دایره موضوعی و افزایش ژرفای علمی: هرچند با توجه به فقدان مراکز تخصصی اخلاق فناوری اطلاعات در کشورمان راه اندازی موسساتی که درباره همه موضوعات این عرصه فعالیت کنند نیز ارزشمند است، ولی بهتر است هر مرکز متمرکز بر روی یک موضوع مشخص شود. حریم خصوصی، سواد رسانه ای، کودکان و نوجوانان، آینده پژوهی، اینترنت اشیاء، بازی های مجازی، آموزش آنلاین، و هوش مصنوعی از جمله موضوعاتی هستند که هرکدام ظرفیت راه اندازی یک مرکز پژوهشی را دارند.

🔸3. گسترش ارتباطات و تعمیق اعتماد: این موسسات بایستی از یک سو فعالیت های خود را ناظر به کاربران فضای مجازی طراحی کنند، و از سوی دیگر با نهادهای سیاستگذار درباره فضای مجازی و مراکز پژوهشی دیگر از قبیل دانشگاه ها و حوزه های علمیه در ارتباط باشند. همدلی، همراهی، هفکری، همکاری و اعتماد متقابل این اضلاع مختلف موجب بهره گیری از ظرفیت های هر کدام و افزایش تاثیر فعالیت ها می‌شود.

✅د) چالش ها
🔸1. کمبود محقق: تعداد کسانی که در زمینه اخلاق فناوری اطلاعات پژوهش می‌کنند بسیار اندک است. از این رو لازم است سمن های اخفاپژوه به طور مستقل یا با همکاری مراکز دیگر برای تربیت نیرو اقدام کنند.

🔸2. مشکلات اقتصادی: چنین مراکزی چون بودجه دولتی ندارند بایستی از راه هایی چون جذب کمک های مردمی، موقوفات، همکاری پژوهشی با مراکز دیگر، فروش محصول، و گرفتن حق عضویت برای تامین هزینه های خود اقدام کنند.

✍️ دکتر حسینعلی رحمتی
3 اردیبهشت 1400