♦️آیا آموزه های اسلامی برای زیست اخلاقی در فضای فجازی کاربرد دارد؟

☘️به شادباش خجسته زادروز امام اخلاق و عدالت، علی(ع)

فضای مجازی عرصه ای جدید برای کنشگری اخلاقی در دنیای امروز است. برای زیست اخلاقی در این فضا باید موضوعات، مسائل و چالش های اخلاقی مربوط به آن را شناسایی و برای آنها چاره اندیشی کرد. برای این کار علاوه بر عقل بشری، از آموزه هایی که در قرآن و حدیث و سیره و سنت پیامبرگرامی اسلام(ص) و اهلبیت ایشان(ع) وجود دارد هم می‌می توان استفاده کرد، چرا که این آموزه ها فرازمانی و فرامکانی است.

✅موارد زیر برخی از مهم ترین کاربردهای آموزه های اسلامی در این زمینه است:

🔻 1. تعیین شاخصه های زیست اخلاقی در فجازی:
هریک از مرتبطان با فضای مجازی، از شهروند-کاربران عادی گرفته تا مدیران و مسوولان نهادهای حاکمیتی و غیرحاکمیتی، و مراکز و شرکت هایی که عهده دار کارهایی چون تولید نرم افزار و سخت افزار هستند، باید به مجموعه ای از اصول و قواعد اخلاقی پای بند باشند که برخی از آنها، مانند صداقت و راستگویی و پرهیز از فریبکاری یا آسیب و زیان رساندن به دیگران، آموزه هایی است که عقل بشری هم قادر به درک و تایید آنهاست، ولی شاخصه هایی هم وجود دارد که صرفا از منابع دینی قابل استخراج است، مانند: ناظر دانستن خداوند، تقوا و نظارت درونی، و کار برای خدا(اخلاص)، که هرکدام برای اخلاقی شدن فضای مجازی کاربرد جدی دارد.

🔻 2. حل چالش هایی چون تزاحم اخلاقی:
برخی افراد هنگام تصمیم گیری در فضای مجازی یا درباره آن، با دوراهه ها و تردیدهایی مواجه می‌شوند. این تردیدها گاهی ناظر به انجام یا ترک یک رفتار است (مثلا شخص مردد است که آیا عضو یک شبکه بشود یا نه، یا یک مطلب را لایک و فوروارد بکند یا نکند) و گاهی ناظر به چند وظیفه است که انجام همه آنها به طور همزمان برایش مقدور «نیست» و باید دست به انتخاب بزند. مثلا یک مدیر دولتی برای دفاع از منافع مردم در سطح جهانی باید از شبکه های اجتماعی فیلترشده مثل فیس بوک و توییتر استفاده کند و از سوی دیگر این کار مستلزم نقض قانون یا حکم دور زدن فیلترینگ است. در این موارد می‌توان از مرجحاتی که در منابع دینی ذکرشده، یا از سیره رفتاری معصومین در موارد مشابه استفاده کرد؛ مانند صلح امام حسن(ع) یا پذیرش ولایت عهدی مامون از سوی امام رضا(ع) که حفظ اهداف دین و منافع کلان جامعه را مقدم داشتند.

🔻 3. تعمیق نظارت درونی و احساس مسوولیت نسبت به رفتار اخلاقی در فجازی:
باتوجه به ساختار خاص فضای مجازی، و امکان ناشناس ماندن در این فضا، همچنین با توجه به امکان دور زدن نظارت های بیرونی از قبیل فیلترینگ، موثرترین راه برای اخلاقی شدن این فضا استفاده از نظارت درونی است که در آموزه های اسلامی با عناوینی چون تقوا، اعتقاد به عالم و ناظر بودن خداوند، و پاسخگو بودن انسان نسبت به کارهای خود در دنیا و آخرت به آنها اشاره شده است. این نظارت ها البته با نظارت بیرونی و احساس مسوولیت کاربران نسبت به یکدیگر منافاتی ندارد. آموزه هایی که در ادبیات دینی از قبیل «امر به معروف و نهی از منکر» مطرح شده است.

🔻 4. ترویج عملی دین اسلام و مکتب اهلبیت(ع):
اخلاقی زیستن بروز و ظهور دینداری یک فرد یا جامعه است. از این رو عمل به اخلاق در فضای مجازی نوعی تبلیغ دین است. امام حسن عسکری(ع) خطاب به شیعیان می‌فرماید: هرگاه کسی از شما در سخنش راستگو باشد، و امانتداری کند، و با مردم خوش اخلاق باشد دیگران می‌گویند این شیعه است، و این مرا خوشحال می‌کند. پس تقوای الاهی پیشه کنید و مایه آراستگی ما باشید نه ننگ و زشتی. طوری عمل کنید که موجب جلب محبت دیگران به سوی ما شوید.

🔻 5. ارزیابی اخلاقی رفتار مرتبطان با فجازي:
با توجه به معیارهایی از قبیل آنچه از امام حسن عسکری(ع) نقل شد، می‌توان مشخص کرد که کدامیک از رفتارهای کاربران شبکه های اجتماعی درست یا نادرست است. همچنین می‌توان سنجید که ادعای مسلمانی افراد در شبکه های اجتماعی چه اندازه مقرون به واقعیت است.

✅نکته آخر:
با توجه به نوپدید بودن فضای مجازی استفاده به جا و به اندازه و درست از آموزه های اسلامی برای اخلاقی شدن این فضا نیازمند نوعی تخصص و مهارت است که می‌توان آن را اجتهاد اخلاقی نامید. به خاطر اهمیت این موضوع، آن را در یادداشتی مستقل بررسی خواهیم کرد.

دکتر حسینعلی رحمتی
7 اسفند 1399